Ko‘ngulda naqsh andoq bog‘lanmish bir nozanin surat

Ki mumkin ermas andoq tortmoq naqqoshi Chin surat.

Alisher Navoiy lirikasi o‘z zamirida nafis, pinhoniy tuyg‘ularni, katta umumlashma fikrlarni mujassamlantirgan miniatyur obrazlarga boy. Navoiyning mumtoz muddaolarini ifodalovchi bunday she’riy naqshlar tabiatdan, ijtimoiy hayotdan saylab olingan nisbatlarda tartib etilgai. Narsalar, hodisalar, ularning xilma-xil jinslari, holatlari lirik qahramon – oshiqning murakkab kechinmalarini, ma’shuqa qiyofasini yorqin suratlab berishga xizmat qiladi. Faylasuf shoir lirik manzaralar chizishda tabiat qonuniyatlarini, predmet va voqealardagi o‘zaro bog‘lanish, o‘zgarish jarayonini diqqat-e’tiborda tutadi.

Ranj ko‘rmay kishi toparmu farog‘,

Ko‘ngli o‘rtanmayin yonarmu charog‘?

(«Xazoyin ul-maoniy», IV t., 768-sahifa)

Bu baytda xalq, donoligi, uniig o‘ziga xos oddiy, lekin chuqur falsafasi, ayni zamonda, qadimgi yunon va Sharq faylasuflari dialektikasining ta’siri aniq, siqiq shaklda akslanib turadi. Navoiy chiroqning nur berish sababiyatini tashqaridan – biror sirli qudratdan emas, uning xos zahmatidan, o‘z yog‘ida qovrilishi, «o‘rtanishi»dan qidiradi. Xuddi shuningdek, kishi g‘oyibdan «farog‘ topmaydi», hech bir rohat mehnat-mashaqqatsiz kelmaydi. Zamirida sog‘lom dunyoviy e’tiqod yotgan xalq naqlini shoir ijodiy ishlaydi, chiroq ramzi bilan qayta kashf etadi (Jazb etuvchi joyi shuki, chiroq o‘zi badiiy nisbat bo‘la turib, uning xususiyati insonga xos ruhiy tug‘yon – «ko‘ngil o‘rtanishi» orqali ochiladi). Navoiy nima to‘g‘rida qalam tebratmasin, uning tabiiyligiga, o‘z qonuniyatiga nazar soladi, tabiiylikda mantiqiylikni ko‘radi. Bu – obrazning, unda zuhur qilgan fikrning haqqoniyligini, ta’sir kuchini belgilaydi.

Shoir yaratgan birgina ko‘ngil obrazi ustida bahs yuritib ham uning lirik dahosi haqida yorqin tasavvurga ega bo‘lish mumkin. U ko‘ngil tasvirida g‘uncha, o‘t, shu’la, qush, vayrona, kishvar (mamlakat), ummon, mardum, ko‘zgu va boshqa tashbihlardan she’riy detal sifatida foydalanadi. Bir tipdagi nisbat ham har qaysi konkret holda o‘zgacha lirik manzara chizadi. Chunonchi, umuman, mardum ma’nosidagi tashbih goh sayyod, goh sho‘x bola yo musofirni, goh shoh, goh gado yo Majnunni ifodalagani holda ko‘ngil nisbatiga aylanadi. Bugina emas, ayni ma’-nodagi o‘xshatish, necha daf’a uchrashiga qaramay, har gal ko‘ngilning yangi tasvirini yaratishga xizmat qiladi.

Ko‘ngilning lirik miniatyurasini ishlashda she’riy detal bo‘lib kelgan bir necha tur tashbih namunasini ko‘zdan kechiraylik. G‘uncha tashbihidan boshlaymiz:

G‘unchadek bo‘l qon yutub kulmakka monand, ey ko‘ngul...

(IV t., 782-sahifa.)

Ko‘ngilning an’anaviy g‘uncha timsolida suratlanishigina emas, undagi tabiiy o‘zgarish (gulga aylanish) holatini inson ruhiyatiga taq-qoslashda shoir kuzatgan muddao diqqatni tortadi. G‘uncha to‘lmaguncha rang bo‘y berib ochilmaydi, albatta. Bunda o‘ziga yarasha zahmat bor, lekin, baribir, tabiatning bu xususiyati inson hayoti, kayfiyati uchun aynan nisbat bo‘lolmaydi. Negaki, odamzod o‘z ko‘nglining g‘uncha yanglig‘ «to‘lib ochilishi»ga oddiy zahmat chekib erishuvi qiyin. To‘g‘ri, oshiqning hajr qiynoqlaridan shikastlangan, ezilgan holati uning visol nash’asiga, hayot zavq-shavqiga bo‘lgan ehtiyojini, haqqini mustasno etmaydi. Biroq shoirning lirik qahramoni yolg‘iz sevgining tabiiy, pinhoniy dardlarini kechirsa koshki edi! Uning mazlum-u mahrumligini, davr, davr ahlidan topgan ozorini Navoiyning boshqa qator satrlaridan uqib olamiz. Yuqoridagi misrada shoir bunga ishora qila turib hamon zo‘rlikdan holi tabiatdan, uning mo‘jizali odatidan ibrat olishga chaqiradi. Aslida, eng mushkul paytda ham kishi ko‘zlari olamga kulib boqish qobiliyatini yo‘qotmasin, degan bu da’vat Navoiyning hayotga, insonga, ijodga bo‘lgan buyuk mehridan, dunyoviy e’tiqodining mustahkamligidan shahodat beradi. Demak, haqiqiy san’atkor bir-ikki satrdagi mo‘jaz obraz doirasida ham o‘z mud-daosini, dunyoqarashini muxtasar ifodalashi mumkin. Shoir ikki so‘zga: «qon yutmoq» va «kulmak» antonimlariga katta g‘oyaviy vazifa yuklaydi, bundan klassik poetikamizda tazod san’ati deb atalgan she’riy usul kelib chiqadi.

G‘uncha tashbihi ko‘ngilning aksini ko‘rsatuvchi lirik detal sifatida yaigi-yangi vazifalarni bajaradi. Mana nodir namunalarning biri:

Sendin ayru xo‘blardin ochilur ko‘nglim vale,

G‘uncha yanglig‘kim ocharlar kuch bila atfol ani.

(1 t., 624-sahifa)

Hijron tanholikka tashlagan, oshiq ko‘ziga keng dunyo tor, qorong‘u qafasday ko‘ringan damlarda yaxshilar, oshnolar uni darhol yo‘qlaydilar, dilini yoritishga urinadilar. Biroq, na choraki, ularning samimiy mehribonliklari yosh bolalarning gul g‘unchasini kuch bilan ochmoq bo‘lib porlaganlarini eslatadi. G‘unchaning zaminu oftob ardog‘iga erkalanib o‘sib, o‘z mayli bilan ochilmog‘iga ne yetsin! Kishiga uning ko‘ngil mahrami, yolg‘iz dildori baxsh etadigan sururni, mehrni undan o‘zga hech kimsa bera olmaydi! Chindan ham boshqa biror zot uning iltifotichalik maphamat ko‘rsatishga qodirmi? Navoiy ko‘ngilning tabiiy nurafshon bo‘lishini, visol xushnudligini g‘uncha voyasiga etib gullashiga o‘xshatib, jozibali bir surat yaratadi. Bunda tajnis san’atidan (omonim so‘zlar ma’nosidan) mahorat bilan foydalanadi, yaxshi kishilarga nisbatan olingan yosh bolalar tashbihi orqali baytni mazmunan bir butun qiluvchi tanosib usulini qo‘llaydi.

Boshqa bir joyda g‘uncha tashbihi ko‘ngil ta’rifida yana murakkabroq, vazifani o‘taydi:

Gunbazin qildi imorat g‘unchaning yoz yomg‘uri,

Telba ko‘nglum uyi savdo selidin vayron hanuz.

( 1 t., 225-sahifa)

Shoir ko‘ngilning shikasta holatini ko‘rsatishda daf’atan unga nisbat uchun olingan g‘unchaning shaklini gumbazga o‘xshatadi. Binobarin, maqsad «savdo selidan ko‘ngil uyi vayron»ligini chizib berishdan iborat ekan, uy tashbihi ayni vaqtda g‘unchaning tuzilishiga monand kelishi lozim. An’anaviy she’riy mantiq konkretlik ham oshiq qiyofasini tabiat fonida ochishni taqozo etadi. G‘uncha nisbatiga moslab olingan yomg‘irli havo odamlar uchun tabiiy ofat bilan bog‘lanadi: seldan uylar vayron bo‘lganiday, hayot savdo-sidan, uning achchiq-chuchuq alg‘ov-dalg‘ovlaridan, ishq g‘avg‘olaridan ko‘ngil qattiq shikastlangan. Shoir tashbihi tom (to‘la o‘xshatish) vositasida yorqin, tugal lirik surat chizadi. Detallari (g‘uncha, yomg‘ir, sel, vayrona) g‘oyat mutanosib kelgan bu miniatyur obraz zamirida aniq fikr, muddao – lirik qahramonning davr ziddiyatlaridan chekkan ozori, ko‘ngil zori yotadi. Ma’noning chuqurligi lirik ko‘rinishga ta’sirchanlik va joziba bag‘ishlaydi.

Tabiatdan saylab olingan nisbat shoirning istagan niyatiga xizmat qilishi mumkin. Bunda, masalan, g‘unchaning tabiiy belgilari bilan inson holatida ma’lum mutanosiblik, ichki mantiqiylik bo‘lsa bas. Navoiy lirikasida bu she’riy detal qancha ko‘p uchrasa, shuncha ranggin manzaralar ayon bo‘ladi:

Eyki, ko‘nglung sirrin, istarsenki, pinhon asrasang,

Dahr bog‘i ichra ochma g‘unchadek zinhor og‘iz.

(IV t., 123-sahifa)

Bu misralarda, avvalo, yolg‘iz ikki mahram ko‘ngilning o‘z dardi, quvonchi va faxri sanalgan, pinhoniyligi bilan joziba qo‘zg‘atadigan muhabbat haqida, keng ma’noda, umuman, odamlarning o‘zaro munosabatlaridagi ma’lum norma, nozik nuqtalar zikr etiladi. Albatta, o‘z sirlari va sirdoshlarining bo‘lishi ularning tabiiy huquqidir. Kishi shaxsi tom ma’noda erkinlik olganida ham o‘ziga xos yurak asrori uning individual dunyosidan dalolat berib yashaydi. Lekin yuqoridagi baytdan ko‘ngilni ochadigan chin do‘st, sirdosh topilmaydi, degan alamli ohang, zamon va ahli zamondan shikoyat seziladi. Aslida jahon borida g‘uncha kim uchundir yetilib gullashi, qadrlanishi, dil o‘z mahramini uchratishi kerak. Biroq olamda vafo yo‘q ekan, ko‘ngil o‘z boyliklarini yelga sovurmagani yaxshiroq... Bunday g‘oya Navoiyning ko‘pgina lirik satrlari ruhiga singdirilgan. Faylasuf shoir shuni ham biladiki, g‘uncha oqibati nima kechishidan xabarsiz ochilgani kabi oshiq ko‘ngil ham iztiroblari, hatto pinhoniy yonishlari bilan g‘ayri ixtiyoriy ravishda o‘z dardini – muhabbat tuyg‘ularini oshkor qilmay iloji yo‘q. Demak, lirik qahramonning nolishlari zamirida turli hislar kurashi mavjud. Bu aslida tabiat qonuni bilan adolatsiz ijtimoiy hayot (g‘uncha bilan oshiq holati) o‘rtasidagi, qolaversa, san’atkor dunyoqarashidagi ziddiyatlardan tug‘ilgan. Shoir ijodida goh umidvorlik va har qanday bedodlikka qaramay, sabotli bo‘lishni, fidoyi-likni ulug‘lovchi, goh aksincha, hazin va mahzun motivlarning yonma-yon yashash boisi ham shundandir.

Navoiy g‘azaliyotida ko‘ngil timsoli dam-badam mamlakat, mulk, turli o‘rin-joy, manzil ma’nosini beruvchi tashbihlarda zuhur etadi.

Bunda shoirning xoh nafosat ideali, xoh o‘z davriga tanqidiy munosabati xoh dunyoviy e’tiqodi bo‘lsin – butun dahosi akslanib turadi:

Ochilur ko‘nglum qilur sayr el buzulg‘an ko‘nglini,

Chug‘z qilg‘andek tarab kasbiga har vayronni tavf.

(IV t., 309-sahifa)

Bu baytda lirik qahramon chin insonparvar, xalq ahvoli, ruhiyati bilan hamisha voqif, oshno shoir-mutafakkir qiyofasida gavdalanadi. Uning dili ulus ko‘ngli bilan hamdo‘stlikda yoziladi, vaholanki, elning yuragi butun emas, shikasta. Navoiy lirik qahramon tilidan xalq ahvoliga hamdard bo‘lolganidan mamnunligini aytadi, bunday kayfiyat zamirida so‘ngsiz alam-armon, achchiq haqiqat yotadi, albatta. Insonparvar shoirga ko‘ngli yarim el bilan yaqinlik tasalli beradi – bu hamma ulug‘ ijodkor, fidoyi tabiat kishilarga xos xususiyatdir. Ular xalq, mamlakat mushkulini ko‘rib qancha iztirob chekishmasin, bu ruhiy qiynoqni orom o‘rnida ko‘radilar... Navoiy elning ko‘ngli butun emasligi sababiyatiga ishora qilib, boyqush va vayrona nisbatini keltiradi. Boyqush o‘z chordevori bilan xursand. Vayronalar o‘sha zamonda istagancha topilar, kamayish o‘rniga ortib borar edi. Shoir boshqa qator misralarda mamlakatning xarobaligiga zulm, talon, o‘zaro urushlar bois ekanini ochiq-oydin ta’kidlaydi. Mana birgina misol:

Damodam javr ila buzdung Navoiy ko‘nglin andoqkim,

Buzulg‘ay mulki bir zulm etsa, shohi komron har dam.

(IV t., 400-sahifa)

Bir qarashda sitamkorlik ma’shuqa tabiatiga ko‘chirilganday. Lekin zulmning asl ma’nosi, chunonchi, shohlar zulmidan bir lavha nisbatlash yo‘li bilan ko‘rsatilmasa, oshiqning alamnok holati mavhum bo‘lib qolardi. Mamlakat hukmdori har zamonda bir zulm qilganida ham yurt vayronaga aylanadi. Bu haqqoniy nisbat ko‘ngil tasviri, lirik qahramonning ruhiy kayfiyati uchun xizmat etsa ham, baribir, shoir yashagan davr ruhi, uning xarakterli belgisi ko‘zga tashlanib turadi. Navoiy ijtimoiy fondan foydalanishda badiiylik talablariga, mantiq oqimiga qat’iy rioya qiladi. Oshiq ko‘ngli bilan mulk (mamlakat), ma’shuqa bilan shoh o‘zaro mutanosib kelishi uchun «buzmoq» fe’liga ikki xil talqin beradi, bundan tajnis san’ati namunasi tuziladi.

Mulk, kishvar tashbihi shoir g‘azallarida keng qo‘llanishiga qaramay bir xillik voqe bo‘lmaydi:

Olg‘ali ko‘nglin Navoiyning taloshur xo‘blar,

Shohlar andoqki bir mulk uzra qilg‘aylar talosh.

(II t., 260-sahifa)

Kishvari ishq ichra zolim shahdur ul sultoni husn,

Kim ko‘ngullar mulkidin jon naqdini oldi hiroj,

(III t., 98-sahifa)

Har ikki baytda lirik qahramonning holati ko‘ngil tasvirida ochiladi. Navoiy bunda bevosita o‘z davrining ijtimoiy hayotiga, shohlik tuzumining xos belgilariga murojaat etishi tasodifiy emas. Shoir urush-qirg‘inlarni, bosib olingan o‘lkalarni shafqatsizlik bilan talashni, xiroj yig‘ishni shunchaki vosita, she’riy bezak uchungina keltirmagan, albatta. Davrning jinoiy, foji’ hodisalaridan Navoiyning qanchalik alamnok bo‘lgani, bu balolarni iloji boricha daf qilmoq uchun mislsiz g‘ayrat va himmat sarflagani bizga ma’lum. Demak, shoir aksariyat asosiy muddaoni, g‘oyani vositaga aylantirib, ishqiy pardaga o‘rab bergani ham haqiqatdir, bunda hech bir mubbolag‘a yo‘q. Niyat badiiy fon bilan shunday yedirib yuboriladiki, bu bir butunlikdan o‘quvchi ikki tomonlama: ilgari surilgan fikrdan ham, uning poetik bezagi – nisbatan ham teng ta’sirlanadi. Yuqoridagi satrlarda shoh va kishvar tashbihlari, jon va ko‘ngil ramzlari mutanosibligidan she’riy mantiq yaratiladi. «Talashmoq», «hiroj olmoq» so‘zlari har qaysi baytda ikkitadan vazifani bajaradi.

Navoiy ko‘ngilni suratlashda bir baytda poetik detal sifatida zindon tashbihini qo‘llaydi. Bu shoirning g‘oyat nozikta’b, chinakam nafosat zargari ekanini namoyish etadi:

Orazing naqshiki chiqmas tiyra ko‘nglumdin dame,

Qildilar go‘yoki Yusuf suratin zindonda naqsh.

(III t., 139-sahifa)

Lirik qahramon – oshiqning hajr keltirgan mahrumliklardan hayotga, yorug‘likka zor ko‘ngli zax, qorong‘i zindonga nisbat berilishi o‘z hazinligiyu yangiligi bilan qanchalar kuchli va haqqoniy! Bir umr zindonband qilinganida ham inson o‘z dahosini, yurak o‘tini so‘ndirmaydi. Zindonning sovuq tosh devorlaridagi turli yozuvlar, naqshlar, unda Yusuf suratini o‘ygan oshiq – rassom nahotki faqat shoir xayolidan tug‘ilgan bo‘lsa! Erksevar, isyonkor ison-ning ming bir joni, metin irodasi har qanday xayol bilan baslasha olmaydimi!.. Shohlik saltanatining elga dahshat solib, o‘zini muhofaza etuvchi sharmandali vositalaridan biri – o‘rta asrlar, hatto keyingi davrlarning qo‘pqinchli zindonlaridan, ularda turli toifa kishilar, jumladan: olimlar, fozillar, hunar va san’at ahlining bandi qilinganidan tarix keragicha shahodat beradi... San’atkor shoir o‘z zamoni uchun xos sanalgan eng ko‘ngilsiz manzaradan foydalanadi (bu haqiqat yurakdan his etilmasa, bunchalik kuchli obraz chiqmas edi): Guyo ma’shuqaning yuzi tasvirini butun Sharqqa ma’lum va mashhur, go‘zallikning nodir timsoli sanalgan Yusufga qiyoslab, oshiq ko‘nglining shikasta holati bilan bog‘laydi, shu tarzda zindonning ayanchli ko‘rinishi muhabbat pardasiga olinadi. Bunda ham, yuqorida aytganimizday, shoir niyati, ya’ni oshiqning og‘ir, lekin umidli kayfiyatini berish fikri uni yorqin ifodalovchi vosita – she’riy detal bilan baravar ta’sir kuchiga ega. Demak, Navoiyning san’atkorlik qalami g‘oya bilan obrazning dialektik birligini ta’minlaydi. U lirik manzara yaratishda Sharq poetikasida keng tarqalgan talmih san’atini ishlatadi («Talmih» – lug‘aviy ma’noda totli, laziz demakdir; g‘azalchilikda turli afsonalarga, sevimli ideal qahramonlarga nisbat berish usuli shu nom bilan yuritiladi. Bu o‘zbek she’riyatida ham muvaffaqiyatli qo‘llanmoqda).

Navoiy ko‘ngilning yetuk tasviri uchun mardum (odam) ma’nosidagi tashbihdan unumli foydalanadi. Shoh, gado, mazlum, Majnun, tilimiz (talaba), mehnatkash, musofir, sayyoh kabi nisbatlar necha bor uchrashiga, ulardagi umumiyatga qaramay, har gal ko‘ngilning yangi bir holati kashf etiladi. Chunonchi, gado tabiatini beruvchi tashbihning atigi ikki xil vazifasini ko‘zdan kechiraylik:

Bordi ko‘nglum hushi ishqing o‘tidin axgar topib,

Bir gado yanglig‘ki, o‘lg‘ay qiymati gavhar topib.

(IV t., 40-sahifa)

Yetib munglug‘ ko‘ngul vasliga hech o‘z holini bilmas,

Ajab ermas gado o‘zni etursa podshoh ko‘rgach.

(III t., 55-sahifa)

Ikkala baytda oshiq ko‘nglining behol bo‘lishi aytiladi, bu mantiqan gadoning tabiatiga mos. Lekin aniq, tafsiliy asos talab qilingani uchun shoir eng o‘tkir naqllar keltiradiki, bundan lirik qahramonning ruhiy ahvoli oydinlashadi: sevgi oshiqni behush darajaga olib boradi; zotan ishq gavhari oldida u chindan gado holatida, ya’ni oshiq muhtojligiga qaramay, o‘zi topgan gavharning tasarrufidan benasib, baxtiyorligidan hatto abadiy behush bo‘lishi mumkin. Bu o‘rinda, shubhasiz, Navoiyning o‘ziga xos e’tiqodi zuhur etgan. Ikkinchi baytda gadoning podshoh bilan tazod usulida berilishi ham shoirning ma’lum niyatiga bo‘ysundirilgan; oshiq bilan ma’shuqa, vasli oralig‘ida gado bilan podshoh munosabatlari qadarli tafovut bor. Boshqacha aytganda, vasl haqida tasavvurdagina zavqalanish mumkin. Navoiy o‘zining butun fikr-muddaosi xayol doirasida ekanini ko‘p daf’a ta’kidlab o‘tadi. Ko‘ngil tasvirida ham shu taomilni tutadi:

Go‘yiyo ko‘nglum taxayyul mulkining sultonidur,

Kim xayol ichra qilur har ayshkim imkonidur.

(IV t., 141-sahifa)

Bu misralar ijtimoiy tushunchadan badiiy fon sifatida foy-dalanishning ajoyib namunasidir. Shohlik qiyofasini ravshan ko‘rsatuvchi manfiy ma’nodagi ramz («aysh») musbat xususiyat oladi: hokimi mutlaq ixtiyoridagi cheklanmagan huquq va imtiyozlar, uning istagan noma’qulchilikni qila bilishi mutafakkir shoirning xayol olamiga, poyonsiz kechinmalar dunyosiga qiyos etiladi. Diqqatni tortadigan joyi shundaki, Navoiy ko‘ngli uning go‘zal, benazir tasavvurlariga, ilhomi-la butun dahosiga hukmronlik qiladi. Shoirning umumbashariy muddaolari, ularni ifodalash vositalari – so‘z injulari, xilma-xil badiiy nisbatlar, rangin ramzlar manbai – hammasi ko‘ngil sultonining tasarrufida, amrida... Demak, mustabid tabiatidan saylab olingan tashbih asli ulug‘ shoir ijodiyotining romantik xususiyatini ochib beradi. Albatta, Navoiy utopizmi, dastavval, buyuk salaflardan o‘tgan o‘lmas ideallarga – vorislik asosiga qurilgan bo‘lsa, so‘ngra bevosita hayot, zamon taqozosi bilan yangi ruh kasb etgandir. Davr ruhi shoir lirik qahramonining armonlarida, nolasida aniq ko‘rinadi:

Fig‘onkim, umrim o‘tar tunu kun xayol bila,

Xayol orasida yuz muvhish ehtimol bila.

(II t., 539-sahifa)

Bundagi mung zamirida xayol bilan haqiqatning birligi yotganini uqib olish qiyin emas. Shoir xayoli chinakam insoniyligi, ezguligi uchun ham unga naqd hayotni, real borliqni fido qilishga hozir:

Ey ko‘ngul, vasli xayolini qilursan doimo,

Ki mening jonu jahonim bu xayolingga fido.

(III t., 19-sahifa)

Navoiy ko‘ngil tasvirida, ya’ni lirik qahramon (oshiq yo mutafakkir) ruhiy tug‘yonini badiiy suratlashda shoh, gado – kontrast nisbatlarini mazmunan chuqurlashtirib, ko‘p o‘rinda zolim va mazlum tarzida beradi:

Davr zulm aylaru davr ahliyu davr ofati ham,

Necha zolimg‘a asir o‘lg‘usi mazlum ko‘ngul.

(IV t., 370-sahifa)

Bu baytda shoir – mutafakkir obrazi, uning jafokash, fidoyi tabiati, alamli qismati davr muhiti fonida ravshan ko‘rinadi. “Davr, davr ahli, davr ofati» alohida ta’kidlanishi, bir so‘zning uch karra takrorlanishi tasodifiy emas. Masalan, «davr» shoirning ko‘p asarlarida qo‘llanib, umuman, inson o‘z muddaolariga yetolmagan jamiki adolatsiz zamonlarga ishorani uning bebaqoligidan shikoyatni bildiradi. Konkret ravishda shoirning o‘zi kechirgan ziddiyatlar bilan to‘la aldamchi davron, armonli o‘tgan umr zuhur etiladi. «Davr ahli»ni ham u necha-necha bora tilga oladi. Siyosiy, moddiy diniy, tabaqaviy va boshqa jihatlardan katta imkoniyatlarga, yuqori mavqega ega bo‘lib, ularni suiste’mol qiluvchi shafqatsiz, nopok, munofiq, bid’atchi (zohid), insofsiz, xiyonatkor, adovatchi shaxslar toifasini Navoiy zo‘r alam, kinoya bilan aksari hollarda «davr ahli», “ahli zamon” deb ataydi, ulardan tamoman umidini uzadi. So‘ngi «davr ofati» iborasida ham chuqur dard yashiringan: ko‘z o‘ngidagi doimiy bedodlik, turli-tuman talonlar, boshboshdoqlik, fitnalar, qatllar, urushlar, xonavayronliklar otashin insonparvar shoir qalbiga «ofat» yog‘diradi, uni so‘ngsiz iztiroblarga soladi. Baytning birinchi misrasidagi o‘zaro tanosib usulida kelgan mana shu umumlashma ma’no tashuvchi so‘zlar silsilasi uch zolimga nisbat berilib, ikkinchi misradagi «asir» tashbihi bilan bog‘lanadi. Bunda shoirning niyati aniq ko‘zga tashlanadi, insonning mazlum holatiga tushuvi uchun bir kishining zulm o‘tkazishi kifoya; «necha zolim» qarshisidagi mazlum esa, jamiki insoniy huquqlardan mahrum etilgan asir holatidagi mazlumdir. Badiiylik e’tibori bilan qaraganda, katta ijtimoiy fikr g‘oyat siqiq, muxtasar ifodalangan zolim-mazlum kontrast nisbati orqali shoir an’anaviy tazod san’atining ajoyib namunasini yaratadi. Davr voqeligi tasvirida bu qadar ochiq-oshkora bo‘lish, fikrning she’riy bo‘yoqlar pardasi ichidan bunchalar ayon ko‘rinishi Navoiy jasoratidan dalolat beradi. Mana shu ruhdagi baytlardan yana biri:

Damodam yetmaydur ersa ishq zulmi ko‘ngluma,

Har dam ul mazlumi mehnatkashg‘a ne faryod erur.

(III t., 87-sahifa)

Bu gal ham mazlumlik oshiq ko‘ngliga hamjins kelib, avvalgi «asir» tashbihi «mehnatkash» bilan almashadi. Buning o‘z boisi bor, albatta. Ma’shuqaning berahmligiga taqqoslab olinganidan qat’i nazar, «mazlum mehnatkash»ning boshidagi to‘zimsiz haqsizliklarga shoirning hamdardlik munosabati sezilib turadi. Binobarin, Navoiy vasl davlatidan benasib, «baxti doimiy uyqudagi» oshiqning ko‘ngil afg‘onini ifodalashda mehnatkashlar ahvolidan ko‘ra kuchliroq asos, ortiqroq qiyos topmaydi. Bu shoir ijodining umumiy ruhi bilan hamohangdir. Xalqning quyi, zahmatkash tabaqasiga qilinadigan bedodlik haqida Navoiy «Hayrat ul-abror»da, «Mahbub ul-qulub»da, boshqa epik, lirik va nasriy asarlarida kuyunib yozgani, uni keskin qoralagani ma’lum.

Shoir oshiq ko‘ngil tasvirida mardum ma’nosidagi tashbihdan foydalanar ekan, devona, shaydo, telba, Majnun nisbatlariga ayricha ahamiyat beradi. Bunday taomil asli muhabbatning adabiyotda, lirikada ifodalanish tarixi bilan bog‘lanadi. An’ana bo‘yicha, ishq ta’limi oldida barcha ilmlar, ma’rifatu hikmat, dinu taqvo o‘z kuchini yo‘qotadi. Ishq jununi har qanday nufuzli qoida va nizomlarni rad etadi. Oshiq-ma’shuqlarning ideal, umumbashariy qiyofada suratlanishi ham muhabbatning o‘ziga xos sururi, undagi his-tuyg‘ularning tabiiyligi va cheksizligi dalolatidir. Oshiqning ko‘pincha Majnunga qiyos qilinishi, Majnunning odamlar muhitidan, jamiyat tartibi, rasm-rusumlaridan holi, dashtlarda makon qurishi, tabiatning ozod, beg‘ubor, ma’sum maxluqlarini ulfat tutishi sevgining tabiiy erkinligi, daxlsizligi ramzidir.

Ko‘zlaring devona ko‘nglum jonibin tutti, netong,

Ishq dashtida kiyiklar xayli Majnun soridur.

(IV t., 102-sahifa)

Shoir ko‘z, ko‘ngil tasvirida kiyiklar va Majnun tashbihidan tanosib usulida foydalanib, ayni bir vaqtda ideal qahramonlarga nisbat berish – talmih san’atini qo‘llaydi. Tasvir predmeti badiiy vosita bilan payvasta kelib, yaxlit obraz tug‘iladi. Muhabbatning umuman real hayotga nomuvofiq, oshiqning majnunvor holatda, ma’shuqaning visoldan yiroq, parivash qiyofadagi talqiniga kelganda, buning tub, obyektiv sababiyatini jamiyatning adolatsiz tartibi, unda shaxs erkining xoksor etilishidan qidirmoq kerak. Darvoqe, bu xususda Navoiyning o‘zi ham qayg‘urib yozadi. Mana ravshan bir dalil:

Ishq o‘ti mazlumkushdur, bilmas oni ahli zulm,

Anglag‘il bu nuqtani Farhod ila Parvezdin.

(IV t., 471-sahifa)

Navoiy g‘azaliyotida ko‘pincha ko‘ngil va jon, ko‘ngil va bag‘ir, ko‘ngil va ko‘z mutanosibligidan lirik manzaralar yaraladi.

Ayirma bir-biridan jon birla ko‘nglumni rahm aylab,

Berurmen jonni ham, olg‘il, chu sendursen ko‘ngul olg‘an.

(II t., 450-cahifa)

Hijron nolishlari bilan bog‘liq bo‘lgan, keng an’anaga aylangan hazinlik bu yerda o‘kuvchiga ajib zavq bag‘ishlovchi nozik ifoda o‘yini tusiga kiradi. Oshiq ko‘ngli ma’shuqa domida, bu g‘ayriixtiyoriy holdan cheksiz baxtiyor, shu bilan barobar u jon qiynog‘ida. Navoiy e’tiqodicha, oshiq uchun bitta yo‘l bor: u o‘z ko‘nglini olgan jononga jonini ham berishi kerak. Chunki kishining ko‘ngli bilan jonini boshqa-boshqa tasavvur qilish mahol. Lirik qahramon – oshiqning fidoyi tabiati chiroyli mantiq bilan, she’riy nisbat-larning ichki mutanosibligida ifodalanadi. Shoirning mahorati shundaki, «ko‘ngil olish», «jon olish» iboralari o‘zaro muqobil, ya’ni tazod usulida kelib, ayni bir vaqtda, tajnis san’ati ham («olmoq» so‘zining ikki vazifada qo‘llanishi) hosil bo‘ladi.

Navoiy ko‘ngil va jon kabi ramzlarga murojaat etganida bu traditsion-takroriy elementlarga ijodiy yondashib, yangi konkret tus kiritishga, ularni o‘zga ohangga solishga intnladi:

Oshnodur chu sanga jon birla ko‘nlum azali,

Ne tafovut manga bo‘lsang abadiy begona.

(IV t., 536-sahifa)

Ajib chiroyli ifoda, o‘ylantiruvchi bir mantiq! Ma’shuqa o‘zini qanchalik uzoq, tutmasin, oshiq butun borlig‘i – ko‘ngli, joni bilan unga bog‘langan. Bir qarashda «oshno-begona» antonimlari tazod san’ati uchun xizmat etishini, ya’ni, ikki xil ma’no jilvasi o‘zaro to‘qnashib, tafakkur doirasida miniatyur bir surat chizilganini sezamiz. Lekin Navoiy so‘z ifodadaridan hech kachon yolg‘iz chiroyli naqsh yaratish uchungina foydalanmagan.

Har bir tasvir zamirida fikr, muddao, shoir e’tiqodining aniq, bir zarrasi yotadi. Qizig‘i shundaki, u oshiqning oshnoligiyu ma’shuqaning «abadiy begona»ligida tafovut ko‘rmaydi. Buning boisi bor, albatta. Navoiy e’timodicha, yuksak darajadagi muhabbat (ideal ma’noda) aslida oshiqning o‘z ma’shuqasi hajrida bir umr yonishini, jonon vasli faqat xayol bo‘lib qolishni taqozo qiladi. Bu g‘oya shoirning bir qancha epik asarlari, ko‘pgina lirik satr-lari ruhiga singdirilgan. Vaslning mumkin emasligi esa «abadiy begona»likning ikkinchi xil ifodasidir. Muhabbat mana shu ziddiyati bilan qudratli, jozibali, Navoiy yana bir baytda bu g‘oyani bo‘lak yo‘sinda ilgari suradi:

Ishq ko‘nglumga tushub nobud bo‘ldi rug‘u nafs,

O‘t chu bir kishvarga tushdi – poku nopok o‘rtanur.

(IV t., 166-sahifa)

Ishq-muhabbat oshiqni oxiri halok etajagini u yaxshi biladi va bundan sira cho‘chimaydi ham. Aksincha, shoirning fidoyi tabiat lirik qahramoni haqiqiy sevgi yo‘lida yonib bitishga rozi. Jon («ruh») bilan vujud («nafs») hamon yonma-yon, payvasta ekan, ko‘ngilga tushgan otashdan ular birga o‘rtanib, teng kuya qolsin. Zotan, o‘t tushgan joyda ho‘lu quruq, poku nopok – hammasi yonadi. Bu o‘rinda o‘t tashbihi orqali xalq mataliga murojaat etishda kuzatilgan nozik nuqta bor: faylasuf shoir tushungan ko‘tarinki-romantik muhabbatda jismoniy qovushmoqlik («nafs») mustasno, bu uning nazarida shahvoniylik, nopoklik; oshiq ko‘nglining hayoti, najoti bo‘lmish, bir umr hajr qiynog‘idagi jon («pyh )esa, poklik nishonidir. Bunday falsafa «Layli va Majnun»da yanada ravshan ifodalangan:

Oshiqki murodi kom bo‘lg‘ay,

Oshiqliq anga harom bo‘lg‘ay.

(«Xamsa», 431-sahifa)

Bu e’tiqod bo‘yicha, mabodo oshiq-ma’shuqlar murodga yetib o‘zaro qovushganlarida, endi ularni avvalgiday nom bilan atash ehtiyoji qolmaydi. Sevgi qudratini, haroratini birday saqlashi uchun oshiq-ma’shuqlar umr bo‘yi visol ishtiyoqida yonishlari zarur. Hajr otashlarida toblangan, vaslga yetmoq esa imkondan tashqari hisoblangan, shu bilan abadiy so‘nmas, jozibali tuyulgan muhabbat haqidagi aqida aslida antik dunyodan (masalan, Aflotundan) meros bo‘lib o‘tgan, Navoiy uni detallashtirgan hamda rivojlantirgandir1.

Shoir lirikasida ko‘ngil bilan ko‘z ramzi yonma-yon kelgan baytlar ko‘p uchraydi:

Chun xayolingda ko‘ngul behol edi o‘z rashkidin,

To ne hol o‘lg‘ay visol ichra anga ko‘z rashkidin.

(II t., 503-sahifa)

Ko‘ngil shunday bir oshiqqa aylanadi: u yorini xayolda ham qizg‘anadi. Yana kimdan? G‘oyibona jonlangan mahbuba shu qadar jozibadorki, ko‘ngil uni o‘z-o‘zidan rashk qilish holatiga tushadi. Bugina emas, xayolan behol bo‘lgan ko‘ngil visol daqiqalarida o‘z ko‘zlari rashkiga qanday bardosh beradi? Mahbubaning tasavvurdagi suvrati qayda-yu, oshiq ko‘zlari qarshisida butun nafosati, tarovati bilan, mushkin bo‘ylar tarqatuvchi nasimi, jonbaxsh nafasi, sho‘xligu g‘amzalari bilan tashrif buyurishi qayda? Ko‘ngil bilan ko‘z timsoli mutanosibligida hijron, visol tushunchalari tazod usulida bog‘lanib, sevgi va rashk haqida chiroyli fantaziya tug‘iladi. Bu rangin she’riy ko‘rinishda lirik qahramonning qaynoq, musaffo hislari mavjlanib turadi.

Navoiy ba’zan ko‘ngil bilan ko‘zni bir-biriga muqobil – kontrast qo‘yib, oshiq kayfiyatini qabartib beradi:

Ko‘zda suv, ko‘ngul aro o‘t, ne ko‘rarsen oxir?

Yana ahvolin alarning ne so‘rarsen oxir?

(III t., 92-sahifa)

Bugungi oddiy kitobxon uchun ham oydin, uslubi ravon bu satrlarda qanday teran ma’no, jozibali tuyg‘u bor! Oshiq kayfiyati tabiatdagi o‘t bilan suvning holatiga qiyos etilishi jo‘yasiz emas.

Navoiyning muhabbat haqidagi qarashlari oqibat natijada uning o‘ziga xos progressiv panteizmi bilan bog‘lanadi. Buning zamirida butun obyektiv borliq, jumladan, inson Tangrining tajallisidir, degan ta’limot yotadi. Shuning uchun shoirning ishqiy falsafasi to‘g‘risida mumkin qadar mufassal ma’lumot bilan Ye.E.Bertelsning «Sufizm i sufiyskaya literatura» (M.: Nauka, 1965), V.Zohidovning «Mir idey i obrazov Alishera Navoi (T.: Goslitizdat, 1961) kitoblari orqali tanishish mumkin.

Qanchalik g‘ayri bo‘lmasin, ulardagi ziddiyat birligida hayotning qudratli manbai bor. Qalb ishq otashidan tug‘yonga kelmasa, ko‘zga yosh chiqmagandek, ko‘z yoshlarisiz yurak tafti ham ko‘tarilmaydi, Demak, «ko‘zdagi suv», «ko‘ngildagi o‘t» – og‘ir oqibatidan qat’i nazar ishq shaydosi uchun tabiiy holdir. Ma’shuqa savoliga oshiqning savolli javobida, undagi hazinlikda nafosat yarq etib ko‘rinadi. Shoir ko‘z va ko‘ngil timsoli mutanosibligini ta’minlash uchun suv bilan o‘t tashbihidan foydalanadi, ya’ni bunda ham an’anaviy tazod usulini ko‘llaydi. Tabiat bo‘yoqlari lirik qahramonning qalb dunyosini, hislari mavjini yorqin tasvirlab beradi.

Navoiy sevgining manfiy, musbat tomonini, sevinch va alamlarini hamisha bir butunlikda oladi:

Erur ko‘ngulda safo ishq toza dog‘i bila,

Nechukki, ko‘zda yorug‘lik erur qarog‘i bila.

(I t., 574-sahifa)

Muhabbat ko‘ngilga dard yanglig‘ kirmasa, dog‘u firog‘ paydo qilmasa, uning farog‘atini, ziyosini anglab, qadrlab bo‘larmidi? Zero, ko‘zning ravshanligi, uning ko‘rish, tuslash, nozik tuyish, atrof-muhitni suratlash qobiliyati ham qorachig‘ida. Odatda salbiy tushunchalar ramzi bo‘lib keladigan “qora” so‘zi ijobiy ma’noda ko‘z gavhariga nisbatlanadi. Lekin mantiq taqozosiga ko‘ra ko‘zdagi qoralik ko‘ngildagi dog‘ bilan uyg‘un olinadi. Oshiqlik tabiatiga, uning ziddnyatli holatiga qanchalik monand tashbih tanlangan! Bunda fikr o‘zining ixcham va obrazli ifodasini topadi. Muhimi, shoir ishorasida real turmush haqiqati bor: hayotni jo‘ngina, silliq holda tasavvur etib bo‘lmagani kabi muhabbat firog‘idan lazzatlanmagan kishi oshiqlik da’vo qilmagani yaxshiroq... Navoiy ko‘ngil, ko‘z ramzlari doirasida o‘zaro zid ma’nolar birligini tuzib (safo – dog‘, yorug‘lik – qarog‘), lirik tasvir yaratadi – bir vaqtning o‘zida tanosib va tazod usulidan mahorat bilan foydalanadi.

Shoir ko‘ngil tasvirida dam-badam qush tashbihini ishlatadi, Yuqorida joy-manzil nisbati bahsida shoir (mutafakkir) ko‘ngli boyqushga, el ko‘ngli vayronaga qiyos etilganini ko‘rgan edik. Quyidagi misolda yana boyqush va uning vatani tilga olinadi, lekin bundan kungil naqshida aynan o‘xshash hol sodir bo‘lmaydi:

Chug‘z bo‘lmish ganji vasling shavqidan ko‘nglum qushi,

Zahmi ko‘p ko‘nglum uyi ul chug‘zning vayronidur.

(IV t., 77-sahifa)

Ko‘ngil bir vaqtning o‘zida ham qushga, ham vayronaga nisbat beriladiki, bundan badiiylik ziyon ko‘rmaydi. Oshiq qalbining vasl shavqida talpingan payti qushga, ayni zamonda hajr jarohatlariday shikasta, majruh holati vayrona joyga o‘xshatilishi asosli va maqbuldir. Ko‘ngil so‘z, ifoda gavharlariga shunchalik boy ummondirki, undan foydalana bilgan san’atkor har gal va ayni vaqtning o‘zida bir qancha ma’nolarni tasarruf etishi, bularni she’r durdonalariga aylantirishi mumkin. Bu, shubhasiz, tasviriy vositalarning o‘zaro hamjinsligini, ulardagi ichki mantiqiylikni taqozo qiladi. Yuqoridagi baytda shoirning boshqa g‘azallarida ko‘p qo‘llangan boyqush, vayrona nisbatlari ganj tashbihi bilan konkretlashadi, busiz «vasl shavqi» haqida gapirish ma’nosiz bo‘lur edi. Vayronalar o‘z bag‘rida qimmatli toshlarni, duru oltinni yashirib yotishi haqida xalq rivoyatlar to‘qigani ham bejiz emas. Xonandalarimiz quylaydigan «aylagach» radifli g‘azalda naql etilishicha, sulton o‘z mahramiga ganjni yashirib ko‘mishni buyurib, so‘ng bu sirni sirligicha qoldirish uchun mahramni darhol, o‘limga mahqum qiladi... Bu o‘rinda «el qonidan», «ulus jonidan» bunyodga kelgan, talab, bosib olingan boyliklarning ko‘p qismi aysh-ishrat, dabdaba, hashamatlar uchun sovrilsa, ma’lum bir qismi yerga ko‘milishi XV asr sharoiti uchun xos hodisa ekaniga shoirning aniq ishorasi bor. Demak, xayolan chizilgan boyqush – vayrona – ganj silsilasida Navoiy davri haqiqati ma’lum darajada zuhur etgan. Bu lirik suratda, shubhasizki, shoirning sevgi e’tiqodi ham nazardan qochirilmagan: xoynahoy vayronada ganjning bo‘lishi ham, uning zohiran topilishi ham muammo. Ehtimol tutilgan, g‘oyib bir narsa ma’shuqa vasliga o‘xshatiladi. Bunda boshqa qator satrlarda ilgari surilgan, vaslga yetmoq amri mahol, degan g‘oya bilan hamohanglik bor.

Navoiy ko‘ngil aksini chizishda ba’zan birgina qush nisbati bilan kifoyalanmay, musalsal (silsilali), tashbihlash vositasini qo‘llaydi:

Shu’lai ruxsorig‘a ko‘nglum qushi aylonadur,

Tong emas gul sham’ig‘a bulbul agar parvonadur.

(IV t., 94-sahifa)

Oshiq ko‘nglining beqaror holatini qush timsoli (bulbul) o‘zicha aniq, ifodalay olmaganidan, shoir uni yana parvonaga qiyos etadi. Bunda, albatta, ko‘ngil surati ruxsor tasviri bilan mantiqiy birlikda, uyg‘unlikda kelishi, ya’ni bulbul parvona holatiga kirar ekan, gulning sham yanglig‘ yonishi darkor. Aks holda, oshiqning ruhiy kayfiyati mavhum, bo‘lib qolar edi. Navoiy bir bayt doirasida ikki silsilani ketma-ket, halkali tashbihlashni yonma-yon keltiradi. Bizga ma’lum oddiy ramzlarda lirik qahramonning shaydo, fidoyi tabiatini g‘oyat siqiq, aniq shaklda suratlab beradi. Bu yerda shoirning mahorati an’anaviy nisbatlardan ijodiy foydalanishda, so‘zga oz, fikrga keng yo‘l berishda ko‘rinadi.

Navoiy, ko‘pincha, to‘g‘ridan to‘g‘ri hayotga, masalan, ovchilar yoki qushparast kishilar turmushidagi, bolalar tabiatidagi xarakterli tafsilotlarga murojaat qiladi. Bular shoir qalami amrida uning muddaosiga, lirik qahramon ruhiy dunyosini ochishga, ko‘ngilni badiiy jilolantirishga xizmat etadi:

Oning ilgidadur ko‘nglumki, ondin ayrila olmas,

Tamom ul qush masallikkim, kishi ilgiga o‘rganmish.

(IV t., 267-sahifa)

Navoiy bu yerda qushlarda hosil bo‘ladigan ko‘nikmani ko‘ngilning ixtiyorsiz holatiga nisbatlab, «ilik» so‘ziga turli ma’no (birinchisi kishi qo‘li, ikkinchisi ma’shuqa ixtiyori) yuklaydi.

Shoir aksariyat ma’shuqaning sho‘x, beparvo, iltifotsiz tabiatini, yetkazgan ozorlarini bolalik dunyosiga qiyoslaydi. Ko‘ngil tasviri qush tashbihi orqali chizilganda ham bolalar tabiatiga xos kichik tafsilotlar yordamga keladi, bundan ajoyib she’riy naqshlar to‘g‘iladi:

Rishtai zulfiga bog‘lig‘dur ko‘ngul ul sho‘xning

Tifl qush sudrar kibi har sori raftori nedur?

(Sh t., 102-sahifa)

Ma’nosida zulfi tolasiga bog‘lab olib, sho‘x, beparvo holda o‘ynaydi, istagancha qiynaydi. Ko‘ngilning bu xil jism – yurak sifati hap holda o‘z mantiqiga ega (uning tuzilishi qushga ham o‘xshaydi). Bunday talqinga shoirning talay satrlari asos beradi, chunonchi, oshiq goh o‘z ko‘nglini uzib, ma’shuqa itlariga tashlashga hozirligini bildiradi, goh uning shakli yor yo‘liga to‘kilgan gul yaprog‘iga o‘xshatiladi va hokazo. Shunday qilib, yuqoridagi baytda «bog‘liq ko‘ngil» iborasi ikki ko‘rinish kasb etadi, bundan ilgari qayd etilgan tajnis usulining kamyob bir namunasi hosil bo‘ladi.

Ko‘ngilning shaydo holatini domga tushgan sayd (o‘lja, ov) ramzida ko‘rsatish ko‘p uchraydi. Shoir bunda bir xil an’anaviy vositalardan foydalansa-da, har gal yangi lirik manzara yaratadi:

Tushti zulfi domiga ko‘nglum qushi mayl aylagach,

Ul taraf ruxsori ko‘zgusin suv, xolin dona deb.

(III t., 40-sahifa)

G‘am yegan ko‘nglum qushin tutmoqqa go‘yo safhada

Nuqtau xat birla sochib dona yoymish domini.

(IV t., 612-sahifa)

Ikkala baytda ham ko‘ngilning ishq dardiga mubtalo bo‘lishi qushning domga ilinishiga qiyos qilinadi. Lekin har biridan o‘zgacha rang tovlanib, yangi lirik ohang taraladi. Birinchi baytdagi dom – suvga tashlangan don mahbuba holiga, uning yuzi esa avval ko‘zguga, ko‘zgu suvga qiyos etiladi, mana shu to‘la tashbihlash bilan yaxlit, mantiqiy butun tasvir kelib chiqadi. Ikkinchi bayt o‘zicha yana bir miniatyur dunyodir. Qush ovida ba’zan sayd aldanganini, domga ilinishi muqarrarligini sezib qoladi-da, qo‘rquvdan o‘zini yo‘qotadi. Bu oshiq ko‘nglining ma’shuqadan maktub olgandagi behol paytiga monand keltiriladi. Sahifadagi satrlar ov joyiga yoyilgan dom – to‘r bo‘lsa, arab yozuvida ko‘p qo‘llanadigan nuqtalar unda sepilgan donlar... Qo‘rqitilgan qush – parishon ko‘ngilning holatini bundan ziyodroq, nafisroq ifodalab bo‘ladimi!

Domga tushgan qush ramzi orqali quyidagi baytda yana boshqacha manzarani ko‘ramiz:

Eyki, dersen: ko‘zlarim ko‘nglungni ne nav’ etti sayd,

Bir kabutar netsun oxir ikki sayyoding bila?

(It.,559-sahifa)

Savolga savolli javob tarzida g‘oyat ixcham qurilgan bu misralarda daf’atan ma’shuqa ko‘zlari bilan oshiq ko‘ngli o‘zaro uyg‘un keladi. Lekin bu birlikda ichki ziddiyat bor, shoir unga aniqlik berish yo‘lini axtarib, ko‘zlarni ikki sayyodga, ko‘rgilni bitta kabutarga o‘xshata-di. Demak, avvalgi misollarda ko‘rganimiz – ma’shuqaning yuzi, xoli, zulfi o‘rnida bu safar uning ko‘zlari oshiq ko‘ngli bilan muqobil turadi, bu sayyod – kabutar kontrast nisbatida ochiladi. Shu tarzda har galgidek tazod san’atining yangi namunasi yaratiladi.

Ko‘ngil tasvirida, ko‘pincha, qushning eng xarakterli xususiyati – parvozi shoir diqqatini tortadi:

Visol avji biyik, ey ko‘ngul qushi, sen past,

Yetishmak anda ne mumkin, agar havo qilsang.

(III t., 361-sahifa)

Ma’lumki, xalq burgut yo lochinning parvozini yuksak intilish, katta jasorat timsoli sifatida ko‘p naql qiladi. Navoiy tazod usulida kelgan «buyuk – past» muqobil nisbatlari orqali, avvalo, an’ana bo‘yicha, ma’shuqani, uning vaslini ulug‘laydi. Oshiqni esa, aksincha, hasta, xokisor holatda beradi. Bu nomuvofiqlik zamirida umuman shoirning aksariyat g‘azallariga xos hazin ruh bilan hamohanglik bor. Qolaversa, bu asli Navoiyning biz yuqorida zikr etib o‘tgan muhabbat e’tiqodiga, o‘z zamonasida ro‘yobga chiqishi mumkin bo‘lmagan ideallariga bog‘liqdir. Ya’ni, hamon ma’shuqa vasli xayolida doimiy iztirob chekish, «ko‘ngil qushining havosi past»ligi oshiqlik qismatidir, degan g‘oya ilgari suriladi. Bundagi hazinlik, hattoki umidsizlikning tub sababini buyuk shoir shaxsi bilan ijtimoiy kayfiyatlarning nomutanosib ekanidan qidirmoq lozim.

Ko‘ngilni badiiy suratlashda turli-tuman tashbihlarni, she’riy detallarni Navoiy g‘azaliyotidan keragicha topish mumkin. Biz ba’zi xarakterli parchalar bilan kifoyalandik. Yuqorida namuna uchun keltirganlarimizdan tashqari yolg‘iz ko‘ngil surati, tasviri uchun lirik detal sifatida o‘nlab tashbih turlarini uchratamiz. Chunonchi, ko‘ngilning xolisligi, ro‘yrostligi – ko‘zguga, musaffoligi, nozikligi – shishaga, yaralangani – shafaqqa yo bo‘lak-bo‘lak bo‘lib turgan cho‘qqa, undagi jarohat izlari – marmar toshga o‘yilgan naqshga, yoyinki karvon ko‘nib o‘tgan joydagi gulxan nishonalariga, ranjigan holati – singan ko‘zaga, kuchli iztiroblari – o‘t tushgan xirmonga yoki o‘z yog‘ida yonuvchi shamga, visol sevinchidan hayajoni – to‘lqin urganda bezovtalangan baliqqa, beoromligi – cho‘g‘ ustida tinmagan shu’laga yoxud o‘tni qo‘zg‘aganda paydo bo‘lgan yolqinga nisbat beriladi. (Bu tashbihlarning deyarli har biri zamirida ozmi-ko‘pmi ijtimoiy kayfiyatlarni, hayot, davr ruhini ko‘rsatish niyati yotadi). Mohir san’atkor ko‘ngilni goh ma’shuqaning turli holatdagi bir necha tasviri, tushgan «xayol suratxonasi»ga – sehrli galereyaga, goh safarga soppa-sog‘ otlanib, iqlim ta’sirida betob qaytgan sayyohga, goh ishq qurboni – oshiq qabri ustida ochilgan lolaga (uning dog‘larini ko‘ngil zahmlariga), goh chok-chokidan aj-ralgan engilga o‘xshatadi va hokazo. Bularning hammasi shoirning yagona muddaosiga – insonni ulug‘lash, uning benazir ma’naviy boyligi, qalb otashi – muhabbatini o‘chmas she’riy satrlarga ko‘chirish niyati uchun xizmat qiladi. Ularda Navoiyning dunyoviy e’tiqodi, nafosat ideali turli usullarda zuhur etib turadi.

Chinakam badiiy asar, tom ma’nodagi san’at, jumladan, nafis lirik obrazlar miqdor bilan o‘lchanmaydi, albatta. Shuning uchun ham Alisher Navoiy lirikasida birgina ko‘ngilning miniatyur tasviri o‘nlarcha, hatto yuzlarcha baytlarda uchrar ekan, bu hayratomuz katta miqdorni sifat e’tibori bilan bitmas-tuganmas bir xazina, deb bilsak mubolag‘a bo‘lmas.