Navoiy shohbaytlaridagi o‘zaro muqobillik, tafovut, munozara qutblarini har doim ham odatiy-dialektik me’yorlarga tushirib, sig‘dirib bo‘lmaydi. Azaliy yo nogihoniy xarakterdagi turli hayotiy to‘qnashuvlar, marg‘ub va nomarg‘ub mazmundagi falsafiy, g‘oyaviy-ma’naviy, axloqiy, ijodiy (estetik), qarashlar, tamoyillar ziddiyati, shuningdek, ziddiyat alomatlari, tafovut qirralari yashiringan, sirli tus olgan, murakkab ruhiy-psixologik holatlar, jarayonlar, munozara-mubohasali fikrlar, xayollar ikkilanish-ishtiboh ruhidagi hukmlar, baholar – bular go‘yo o‘zaro raqobatga kirishganday... Hatto bir kishi – Navoiyning lirik qahramoni – oshiq, orif, qalandar, rind yo shoirning faqat o‘zigagina xos, shaxsiy nuqtai nazarida, e’tiqodida, xulq-atvori – sajiyasida, ruhiyati va kayfiyatida bir-biriga zid alomatlar ko‘zga tashlanadi. Bugina emas, o‘zaro tafovutli, raqobatli xususiyatlar shunday nozik, jozib-g‘aroyib ma’no kasb etadiki, ularning qay biri marg‘ubu qay biri nomarg‘ub ekanligini dastlab ajratib olish mushkilotga aylanadi; hatto shunday ajab hayratbaxsh kayfiyat tug‘ilishi mumkin: matlub va marg‘ub ekanligi shubha tug‘dirmasa ham, nechundir ko‘ngil uni xushlamasligi, rad qilishi va aksincha, noxush va xatarli oqibati ayonu ravshan bo‘lgan qismat bilan kutilmaganda do‘st tutinishi ajablanarli hol emas. Xullas, Navoiy olamni tabiiy va nogihoniy, muvaqqat va doimiy (majoziy va haqiqiy), hayotbaxsh va foje’ ziddiyatlarning chuqur sababiy birligidan iborat deb bilgan, lekin uni ikkilanish, ishtiboh tuyg‘ulari, sababiyati, mohiyati noma’lum xayollar bir umr ta’qib etgan. Uning valiyona xayolidagi komil va ojiz, farishtasifat va osiy inson bu murakkab va ziddiyatli, zohiran osoyishta, ruhan suronli olamning markazida turadi, go‘yoki tangri ilohiy turli ziddiyatlarni insonning sabru sabotiga, zakovat va irodasiga sinov mezoni sifatida yaratgan... Navoiy bundan qochish noshukurlik degan e’timodga amal qilib, bu borada o‘zi mislsiz namuna – jasorat ko‘rsatib yashadi. Shohbayt:
Yaxshi-yamondin bari ermas jahon,
Lekin yamon-zohiru yaxshi-nihon.
Ulug‘ mutafakkir shoir «jahon», uning ziddiyatlari haqida bunchalar aniq va muxtasar, orifona osoyishtaligu pinhoniy dard samari bo‘lgan misralarni yaratguncha hayotning qancha sinovlarini boshidan kechirmagan, ayniqsa, do‘st deb bilgan, yaxshiligini ayamagan, mehr-vafo ko‘rsatgan odamlardan ne ranj-ozorlar topmagan, ne jabru jafolar ko‘rmagan («Bas-ye, issiq-sovuq ko‘rdum jahonda, Bas-ye, achchiq-chuchuk totdim zamonda»)! Demak, mazkur bayt bevosita dardli-ehtirosli kechinmalar in’ikosi bo‘lgan boshqa baytlardan farqlanib tursa ham (har bir g‘azal, shu jumladan, baytning tug‘ilishi o‘z qonuniyatiga ega), oqilona unsurlardan shakllangan falsafiy mohiyati bilan emosional-kechinma obrazlar qatorida qadrlanishi mumkin. Zero, dunyo yaxshi-yomondan xoli emas, degan achchiq haqiqatni oddiy odamlar – avom xalq aytishi boshqa, el-ulusga rahnamolik qilgan, adolatpanoh, fuqaroparvar arbob, ulug‘ murabbiy shoirning aytgani boshqa. Shu ma’noda Navoiyning tutilmagan, betakror lirik obrazlardan farq qiluvchi, go‘yo oddiy hikmatomiz ta’birlari (mantiqiy tafakkur namunalari) o‘ychan kayfiyat tug‘dirishi mumkin. Ikkinchi misra ham aql-zakovat unsurlari bilan yo‘g‘rilgan bo‘lsa-da, uning ruhida, mohiyatida buyuk jafokash qalb iztiroblari yashiringanini fahmlab olish qiyin emas; «Lekin yamon zohiru yaxshi – nihon». Bas, yashirin dard-alam sababini bilish uchun qiynoqli savollar tug‘ilishi tabiiy: nega yomonlik ko‘zga tashlanishdan cho‘chimaydi, qilmishidan pushaymon bo‘lmaydi, oshkora tahdid, tazyiq, zo‘ravonlik, yuzsizlik qiladi?
Bil’aks, yaxshilik o‘zining barcha xayr-saxovatli, mehr-shafqatli, bosavob va beminnat ishlari, benazir sifatlari, xosiyatlariga qaramay, xoksoru shikastalik bilan nazardan yashirinadi? Balkim, bunda boshqa bir sabab bordir? «Yamon – zohir» ekanligi odamlarni hushyorlikka da’vat etish ramzidir. «Yaxshi – nihon» naqlida yaxshilikni chuqurroq idrok etish va e’zozlash ma’nosi bordir. Xullas, Navoiy tazod she’riy usuli orqali xalq falsafiy tafakkurining azaliy me’yorlaridan «yaxshi-yamon» muqobilini yangicha talqin qiladi, shu zaminda o‘zgacha oqilona-rubobiy lavha yaratadi.
Navoiy shohbaytlarida «yaxshi-yamon» muqobil timsoli vositasida chizilgan lirik lavhalar, manzaralar, falsafiy-lirik obrazlar oz emas. Ular nafaqat so‘z-tashbeh, so‘z-obrazning ilk bor xalqning o‘zi kashf qilgan ma’no qirralariga she’riy jilo, badiiy sayqal beradi, ayni chog‘da va eng muhimi, shoir qahramoni oshiq yo orif dunyosiga xos ziddiyatlar haqiqatini tahqiq qiladi, keng ma’noda, Navoiyning insoniy va ijodiy taqdiri bilan bog‘liq favqulodda nozik, teran dramatizm va tragizmni inkishof etadi. Bayt:
O‘tqa solding sabru oqlu jonu ko‘nglum – barchasin,
Yo‘qu borim kuyduryb, yaxshi-yamonim o‘rtading.
Hajrning adoqsiz dardu hasratlarini izhor etishning faqat Navoiy qalamiga xos ifoda silsilasidagi «yaxshi-yamonim» timsolida oshkor ziddiyatlar qutbi sezilmaydi, balki undan falsafiy-lirik umumlashma – oshiq shoir va fidoyi insonning badiiy butun, komil va solim obrazi yaratiladi. Bu – muhabbatning ilohiy o‘tida kuyib o‘rtangan oshiq Navoiyning «yo‘qu bori, yaxshi-yamoni»; bu – faqat uning qismatiga bitilgan, boshqa birovning taqdiri bilan qiyoslab bo‘lmaydigan ezgu tushunchalar («sabru aqlu jonu ko‘ngul – barchasi»); bu – Navoiyning ham real, hayotiy (dunyoviy-majoziy, demak, muvaqqat—foniy), ham ilohiy (haqiqiy, boqiy) olami, ya’ni moddiy – jismoniy va ma’naviy –ruhiy dunyoning bitta ulug‘ jafokash, pokdomon, fidoyi inson siymosida mujassamlangan she’riy timsoli. Mana o‘zining ichki-sirli ziddiyatidan qat’i nazar, butun, mushtarak ma’no kasb etgan «yaxshi-yamonim» timsoli – obrazining yangi xarakteri, falsafiy mohiyati... Bu purdard lirik lavhani endi tazod emas, balki tanosub san’atining original namunasi desa bo‘ladi.
Ba’zan «yaxshi-yamon» tashbehi she’riy lutf, go‘zal kinoya orqali mahbuba timsolida muhabbat olamini vasf etish vositasiga aylanadi. Bayt:
Daxr aro yaxshi-yamon ichra base qildim nazar,
Dilbarimdin yaxshi yo‘q, andoqki yo‘q mendin yamon.
Ulug‘ ishq kuychisi, o‘z qahramoni – oshiq ko‘nglida tug‘yon qilgan sog‘inch hislarini, vasl armonlarini qanday izhor qilish yo‘lini topolmay, mubolag‘aning g‘aroyib bir usuli – ifrot san’atidan foydalanadi: jahonning («dahr aro») barcha yaxshi-yu yomon odamlarini birma-bir nazardan kechirishdek aql va mantiq imko-niyatlariga sig‘dirib bo‘lmas g‘aroyib jumboqni muhabbat haqqi, faqat oshiqona yoki qalandarona samoviy taxayyul vositasida yechish chorasi topiladi, bu moʻjiz nisbat ikkinchi misra mazmunida ochiladi: «Dilbarimdin yaxshi yo‘q, andoqki yo‘q mendin yamon». An’anaviy ziddiyat andozasiga solib bo‘lmaydigan bu go‘zal «raqobat»- nisbatda mahbuba vasfida muhabbat dunyosiga, inson go‘zalligiga yuksak qimmat berishdan ortiq maqsad bo‘lmasa kerak. Shu ma’noda «yo‘q mendin yamon» so‘zlari ham go‘yo oshiqning o‘z-o‘zini haddan ziyod xoksoru gunohkor qilib ko‘rsatishi orqali oshiqlik qismati dunyoning barcha malomatu haqoratlariga dosh berishga qodir mislsiz ruhiy qudrat ekanini mubolag‘ali-ramziy ifodalash namunasidir. Shu tariqa, Navoiy «yaxshi-yamon» muqobil nisbatining o‘zgacha ba-diiy talqini orqali, tazod san’ati vositasida yangi lirik-munozarali obraz yaratadi.
Yana bir she’rda «men – yomon, sen – yaxshi» kabi chuqur kinoyaviy-ramziy nisbat usulida muhim bir muammo – ulusparvarlik g‘oyasi tarannum etiladi. Bayt:
Navosiz ulusning navobaxshi bo‘l,
Navoiy yamon bo‘lsa, sen yaxshi bul.
Bir qarashda an’anaviy pandnoma usulining yaxshi namunasi kabi tuyuladigan mazkur baytda adolat ne’matlaridan bahrasiz, mehr-shafqatga muhtoj odamlar («navosiz ulus»)ga nisbatan oliyjanob va oliyhimmat bo‘lish go‘yo da’vat o‘ziga xos musiqiy joziba, so‘z ohanrabosi – fasohati bilan ifodalanadiki, u ruhiy holat, kechinma obrazlari mahsuli bo‘lgan baytlarday shavq bilan o‘qiladi, uqiladi. Zero, buyuk gumanist shoir o‘zining oliy maqsadi – umr komronligi deb bilgan insonga mehr-shafqat va ulus g‘ami g‘oyasini «navosiz – navobaxsh», «yamon – yaxshi» muqobil nisbatlarining yana bir she’riy talqini, o‘zgacha qirrasi orqali ochib berishga muvaffaq bo‘lgan, aniqrog‘i, Navoiy o‘zining shoir, orif, ehtimol, biror arbob timsolidagi suhbatdoshi (rafiqi yoki raqibi) oldiga jidiy talab qo‘yadi: agar navosiz ulus bilan munosabatda Navoiy o‘z nomiga, sha’niga munosib darajaga ko‘tarilmagan (bunda «navosiz» va «Navoiy» so‘zlarining o‘zaro ma’no nisbatiga ishora yo‘q emas), munosib yaxshilik qilmagan bo‘lsa, sen o‘z yahshiliklaring bilan shunday namuna ko‘rsatginki, u (Navoiy) o‘z «yamon»ligi nimada ekanini, tom ma’nodagi yaxshilik – «ulusga navobaxsh bo‘lish»ning afzalliklarini anglab olsin... Shu tariqa, «yamon» kutilmagan tarzda «yaxshi»ning baho mezoniga aylanadi, keyingisining yangi ma’no qirralari kashf etiladi, bundan o‘zgacha xarakterdagi lirik obraz shakllanadi.
Navoiy «yaxshi-yamon» muqobil timsol-obrazini bunchalar rangin she’riy qirralarda ochish sababini quyidagi shohbayt orqali anglab olish mumkin:
Navoiy, faqr oyinida insof ilgari tutsang,
O‘zungni bil yamon, lekin bu so‘zni yaxshi bil bore.
Voajab! Bu foniy dunyoda faqat bechorahol, faqir, shikastadil kishilar «o‘zni yamon bilmoq»dek malomatdan qo‘rqmaydilar, sababi, bunday xoksor gunohkorlik hissi uning imon-e’tiqodini tahqirlamaydi, aksincha, ruhini poklaydi, demak, o‘sha g‘aribu benavolargina «bu so‘zni yaxshi» deb bilmoqqa haqlidirlar. Valisifat shoirning orif, qalandar timsolidagi qahramoni (mohiyatda u Navoiy shaxsiga yaqin turadi) jamiyatda tutgan o‘rni, mavqeidan qat’i nazar, «faqr oyinida insof»ni ikkala dunyo – tiriklik va abadiyat uchun birdan-bir to‘g‘ri yo‘l – hidoyat sharti deb biladi. Shu tarzda «yaxshi-yamon» tushunchasi zamiridagi keskin ijtimoiy tafovut chegarasi yo‘qoladi, ular, yuqorida sharhlab o‘tilgan «yo‘qu borim, yaxshi-yamonim» kabi insonlik, shoirlik, murabbiylik, mutafakkir va adolatparvar arboblik qismatining umumlashma ramziga aylanadi.
Qator shohbaytlarda olamning ziddiyatlari nisbati boshqa muqobil tashbehlar bilan almashadi. Bayt:
Haqki birov xilqatini qildi pok,
Sevmasa nopok el oni, ne bok?
«Xilqati pok birov» bilan «nopok el» orasidagi ziddiyat zohiran «yaxshi va yomon» tafovutini eslatib tursa ham, mohiyatda avvalgisi mutlaqo barqaror xarakterga ega (chunonchi, shoirning qahramoni «men yamon» deyishidan manzur va marg‘ub ma’noni ham anglash mumkin, lekin u hech qachon «men nopok» demaydi yoki bu ijobiy ma’noda qo‘llanmaydi). Demak, Navoiy nazdida «poklik» daxlsiz, ma’sumu mukarram bir xilqat bo‘lsa, «nopoklik», aksincha, dunyoda yo‘k; «andin yamon, andin yamon». Bas, qiynoqli savollar tug‘iladi: nega endi ziddiyatlar qutbining o‘sha daxlsiz shaffof tomoni faqat «birov» tashbehi bilan, ikkinchisi «el» so‘zi bilan bog‘langan? Nahotki, pok odamlar g‘oyat darajada kamligi va nopoklar haddan ziyod ko‘p ekanligi haqiqat bo‘lsa? Pok zotlarning boshiga tushgan kulfatlar, fojealar sababi o‘sha «ko‘pchilik» irodasi bilan bog‘liq emasmikin? Mantiqan ikkinchi misra mazmuni va sharhiga ehtiyoj tug‘iladi: «Sevmasa nopok el oni, ne bok?» Hatto birgina pok odam butun bir «nopok el» tinchligini buzishi, sarosimaga solishi mumkin. Illo, uning mavjudligi – «haq» (xudo) va haqiqat ramzi yolg‘onning, riyoning ofati. Demak, Navoiy boshqa bir baytda qayd etgan «nafs, shayton, jahl» domiga tushgan, undan o‘lguncha qutila olmaydigan «nopok el» balkim poklik qismatiga chsksiz hasad va g‘araz saqlanganidan uni «sevmas», ehtimol, «sevmasligi sababini o‘zi ham bilmas, bilishni istamas... Shunday qilib, «pok-nopok» muqobil nisbati vositasida Navoiy bir umr muqaddas deb bilgan, imon-e’tiqod darajasida ulug‘lagan ezgu xayolini hayratomiz muxtasar va butun lavha-obraz qatiga joylaydi.
Qator g‘azallarda «vayron» – «obod» muqobillik nisbati orqali nafis, jozib lavha-obraz shakllanadi. Bayt:
Garchi sabrim uyi yanglig‘ aylading vayron meni,
Doimo, yorabki, husnung mulkidek obod bul.
Navoiy xayol ichida xayol timsoli, lavha ichida boshqa miniatyur manzara, ko‘ngil oynasida o‘zgacha ramziy obraz yaratish bobida tengi yo‘q san’atkorlardan. Shunday sirli tasvir jarayoni birinchi misrada aks etgan: «...sabrim uyi yanglig‘ aylading vayron meni». «Vayron» obrazi bir vaqtning o‘zida ham «sabr uyi»ga, ham «men»ga nisbat berilishi badiiy so‘z, she’riy obraz imkoniyatlaridan ijodiy foydalanishning ajoyib namunasidir. «Meni vayron aylading» degan hazin-mungli lavhada shoirning qahramoni – oshiqning o‘zligi, ko‘ngli, joni, ruhiyati – butun hayoti, qismati so‘zning moʻjizakor qudrati tufayli tajassum etgan; «sabr» – inson qalbiga emas, aql olamiga doxil tashbeh, demak, «men» bilan bog‘liq hissiy-ruhiy dunyoning vayronligi ancha muqaddam qulagan «sabr uyi»ning qismatiga qiyos etiladi. Lekin qizig‘i shundaki, sabru sabot va o‘zlig-u ruhiyat imoratining vayron bo‘lganidan oshiq hasrat – nadomatlar chekish o‘rniga ilohiy qudratdan mahbubaning «husni» haqqiga ulug‘ tilaklar tilaydi: «Doimo, yorabki, husnung mul-kidek obod bo‘l». Bunday jafodiyda fidoyilik, shikasta hol yolborish – mujrimona munojot faqat va faqat oshiqlik qismatiga xosdir, bu uni zarracha tahqir etmaydi, aksincha, boz ulug‘laydi.
Ba’zan «men», «vayron» nisbatlari qaytarilganday bo‘ladi, aslida butunlay o‘zgacha-jozib lirik manzara chiziladi. Bayt:
Urma himmat lofini, oldingda bu toqiy sipehr,
Faqr ko‘yinda agar o‘z ganji vayroningcha bor.
Bu g‘oyat mungli-xazin lirik lavhada boshqa qator baytlarga xos tuyg‘u va xayolning samoviy kengliklari, ruhiyat teranliklari sezilmaydi. Aksincha, muvaqqat, dunyoviy hayot – umr yo‘lining bir manzili «faqr ko‘yi» – ko‘chasi bo‘lsa, shoirning qahramoni – bechorahol, vasl quvonchidan umidsiz, g‘arib oshiq yoki shoir-qalandar shu faqru fano mahallasida istiqomat qiladi, yo‘q, uning moddiy-jug‘rofiy ma’nodagi uyi emas, balki ruhiyat go‘shasi – o‘zlik vayronasi («o‘z ganji vayroni») tasvir ob’yektiga aylanadi. Faqirlik ko‘chasidagi inson o‘zligining ramziy uyi «ganji vayron» deb ta’riflanishi (qadimiy rivoyatga ko‘ra vayronalar ostida ganj saqlanib qolgani uchun ham ajdahoning vatani vayrona emish) hazin-foje’ mazmuni bilan haqqoniydir: tasavvuf falsafasida ishqi ilohiy yo‘lida fidoyi shoir-qalandar, johu mol, nafsu farog‘at yukidan forig‘ bo‘lgan devonavor orif-donishmandning ko‘ngil uyi vayronaga o‘xshashi, ayni chog‘da, bu vayrona o‘z bag‘rida ma’naviy ganj – valilar ma’rifati xazinasini saqlashi haqida turli – realistik va romantik-majoziy hikoyalar mavjud. Navoiy qalamining sehri shundaki, faqirlik ko‘chasi, g‘ariblik uyi haqida yoza turib, muqoyasa uchun falak gumbazidan foydalanadi: «oldingda bu toqiy sipehr... ganji vayroning-cha bor». Bunday nisbatlash usuli shoir kuzatgan maqsadni jozibador, fazoviy obraz-manzara orqali ifodalash uchun ta’minot beradi.
Tabiiy, turli g‘azalda she’riy ziddiyat qutbi o‘zgaradi – yangi tashbehlar bilan almashadi. Shohbayt:
Bizning afsonamizdin nukta so‘rmang, ey xirad ahli,
Nedinkim bu junun fasli tuganmas mojaro aylab.
Muhabbat «afsonasi» (boshqa baytlarda qo‘llangan «hikoyat», «doston» tashbehlarining ifoda miqyosi kichiklik qilgan bo‘lsa ne ajab!) «junun fasli»ga muqoyasa etilishi badiiy mantiq nuqtai nazaridan qanchalik asosli, jozibali, haqqoniy... Afsonaning syujeti intiho topishi mumkin, lekin uning xayollar, obrazlar dunyosini chegaralab bo‘ladimi? Shuningdek, tabiat fasli ham makon, masofa, ranglar, ohanglar e’tibori bilan qanchalik poyonsiz bo‘lib ko‘rinmasin, uning hududi vaqt bilan chegaralanishi mumkin. «Junun fasli»-chi? U yilning turli fasllarini, umuman vaqt o‘lchovini, tabiat va ijtimoiy hayotdagi boshqa me’yorlarni tan olmaydi; faqat ruhiy-hissiy dunyoning cheksizliklari, teranliklari uning erk-ixtiyoriga, tug‘yonlariga bir qadar muvofiq kelishi mumkin. Birinchi misradagi: «nukta so‘rmang, ey xirad ahli» so‘zlaridan kuzatilgan teran va moʻtabar ma’nilar («nukta», «xirad»)ning ojiz qolishi yoki ikkinchi misradagi: «tuganmas mojaro aylab» naqlidan anglashilgan tuyg‘ular shiddati muhabbat otlig‘ buyuk, sirli-sehrli qismatning ma’no-mohiyati haqidagi ma’lum tasavvurimizni, shubhasiz, boyitadi, chuqurlashtiradi.
Nihoyat, yana bir g‘azalda islom va tasavvuf falsafasining fano – baqo («foniy», «boqiy») timsollarini badiiy idrok etish natijasi sifatida Navoiy she’riyatining asoslaridan biri – «el komi» g‘oyasini butun, yorqin va muxtasar ifodalagan purma’no obraz-lavha yaratiladi. Shohbayt:
Erur chun olam uzra joh foniy, yaxshi ot boqiy,
Bas, el komin ravo ayla, o‘zingni komron ko‘rgach.
Yorug‘ dunyoning o‘zi kabi «joh» (kichik mansabdan to podsholikkacha) inson uchun foniy ekanligi aql-hushini yo‘qotmagan har bir kishi uchun sirli jumboq yo ajablanarli hol emas. Ammo sababiyat va mohiyatidan «aql boshi aylanar» bu ko‘hna «olam uzra», ayniqsa, mehru vafo umid qilib bo‘lmaydigan zamondan, zamon ahlidan yetgan ustma-ust ozoru sitamlar sharoitida «yaxshi ot» qoldirishdek favqulodda jasoratni faqat tangrining o‘zidan, uning lutfu karamidan kutish mumkin... Shu ma’noda «yaxshi ot» nisbiy tushuncha emasmikin? Yaxshilik va ezgulik, haqiqat va adolat yo‘lida sarflangan mehnatlari evaziga ortiq jabru jafolar ko‘rgan Navoiy («Yo‘q ajab gar barchaning dardicha bo‘lsa menda dard») «yaxshi ot boqiyligiga komil ishonch – e’timod bilan yashaganining siri nimada ekan? Buyuk jafokash shoirning ko‘pchilik she’rlaridan bunday mushkul savollarga javob topish oson emas. Aksincha, yaxshilik, vafo so‘zlariga bamisoli «ishq oyati», «ko‘ngil hadisi» kabi ramziy – ilohiy ma’no bergan Navoiy ularning hayotdagi misoli – biror jilosini, nishonasini topolmaganidan nadomat chekadi: «Ohkim, ahbobdin har kimga aylab ming vafo, topmadim yaxshi o‘zumga men yamon mingdin birin» – bu baytdagi «yaxshi-yamon» muqobil timsollari zamiri-la qancha pinhoniy dard, alam, armon, kinoya, hasrat ohanglari bor! Yoki: «Zamona ahlig‘a gar yuz quyoshcha ko‘rguzubsen mehr, Vafo zinhorkim bir zarra chog‘lig‘ e’timod etma» – bu baytdagi «yuz quyoshcha» bilan «bir zarra» nisbati nafaqat an’anaviy ig‘roq usuli, balki bu qarshilantirish san’ati (tazod) mohiyatida Navoiy xayol qilgan «mehr-vafo»ning faqat arzu samo me’yorlari bilan o‘lchanadigan (dunyoviy mezonlarga sig‘mas) ilohiy ma’nosi-yu «zamon ahli» nazarida zarrachalik qadri yo‘q, degan alam-o‘kinch zuhur etgan. Lekin jamiyat va davlat hayotida, fan (ilohiy va dunyoviy ilmlar) va madaniyat, jumladan, badiiy ijod sohalarida tutgan ulug‘ martaba va nufuzidan qat’iy nazar, rasulona faqirligu haqirlik xislatini ziyod bilgan Navoiy davr ziddiyatlaridan yuqori turdi; zamonlar, avlodlar sinovidan o‘tgan: «Haqiqat egilsa ham sinmaydi», «Yaxshidan ot qolur, yomondan dod», «Yaxshilik o‘lmaydi», «Yaxshi do‘st yomon kunda bilinadi» kabi hikmatlar haqi-hurmati «xalq g‘ami», «el komi»ni o‘yladi, «ulusga navobaxsh»lik qildi; eng mushkul damlarda yana xalq tafakkuri saboqlaridan, islom va tasavvuf ta’limotidan ruhiy madad oldi («Xalqdin har yaramas kelsa, xush ulkim, haqga dyesa bo‘lmas: «Mening uchun yana bir xalq yarot»). Shunday qilib, ikkinchi misra sharhi uchun badiiy-mantiqiy zamin hozirlandi deyish mumkin: «Bas, el komin ravo ayla, o‘zingni komron ko‘rgach». Bu foniy dunyodan yaxshi ot qoldirib o‘tishning birdan-bir ishonchli, ya’ni vaqt sinovlariga dosh bera oladigan omili bo‘lmish «el komi» iborasi – ikki «so‘z lavhi» (Navoiy ta’biri)ga bitilgan miniatyur she’riy obraz g‘azal kontekstida o‘z shakl-shamoyiliga (zohiriga) nisbatan keng, chuqur ma’nolarni anglatishiga shak-shubha yo‘q. O‘z elining komi – murod-maqsudi, orzu-istaklari, umid-armonlari... Bunday qadrdon, muborak tuyg‘uni idrok etishning o‘zi xayrli qadam. Bu lavha-obraz, unga «ravo ayla» birikmasi qo‘shilsa, keng ma’noda ona xalqning moddiy, ma’naviy, ruhiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish yo‘lida kamarbastalik, darddoshlik, fidoyilik tuyg‘ularini hayratomiz tarzda umumlashtirib ifodalaydi. Nihoyat, «komron» tashbehi bayt mazmuniga aniq hayotiylik, haqqoniylik bag‘ishlaydi (Navoiy o‘z oldiga aniq bir maqsad qo‘ymagan, bu yo‘lda chinakam «g‘ayrat va himmat» ko‘rsatmagan, «notamom va xom» odam eli dardiga darddosh bo‘lishiga, odamlar mushkulini oson, hojatini ravon qilishiga ishonmaydi).