Klassik she’riyatimizdagi xokipoylik, xoksorlik, haqirlik... Asli mohiyati tom ma’nodagi ulug‘lik va komillikni anglatgan bu xislat tabiatan shikastadil, mazlumparvar Navoiyning qahramoni – oshiq, shoir, orif, qalandar obrazlari uchun xarakterli qirraga aylanishi bejiz emas. Ayniqsa, oshiqona g‘azallarda xoh bevosita – aniq alomatlari bilan, xoh bilvosita – she’riy ramz-majozlar pardasida, boshqa timsollar, obrazlar ruhida (chunonchi, «quyosh – zarra» muqobil nisbati orqali) oshiqning suvrati – tashqi ko‘rinishi juda g‘arib, nochor, xoru zor, muhtoj, miskin, gado, hatto rasvo qiyofalarida chiziladi (shoirlar o‘zlariga Gʻaribiy, Gadoiy, Xokiy, Miskin, Qalamdar, Volai Rasvo kabi taxallus olish bilan faxrlanganlar), uning ruhiy olami – siyrati esa xoh hayotning ma’no-mohiyatini idrok qilishda, xoh «johu mol» qulligidan, nafs, shayton va jaholat asirligidan mutloq forig‘lik borasida bo‘lsin, ma’sumlik, poklik, fidoyilik timsolidir (holbuki, oshiq orif va qalandar kabi o‘zini Allohning gumrohu g‘ofil va osiy bandasi, gunohkoru mujrim toifadan deb biladi). Navoiy shohbaytlarida ana shu ikki olam – suvrat va siyrat har gal o‘zgacha rangu ohanglari, nuktadon qirralari bilan badiiy tahqiq qilinadi. Bayt:
Chun ul oy dam boqar ko‘z uchidin gardun sari.
Men chu tufroqmen, qachon boqqay mene mahzun sari.
Avvalo, mahbubaning oyga nisbatida o‘zgacha ohanrabo, tarovat borligini qayd etish kerak: oy insoniylashadi, u bamisoli samovotning tungi sultoni; o‘ziga bahosi shunchalar balandki, koinotdagi hisobsiz yulduzlarga («gardun sari») nopisandlarcha, «ko‘z uchidan boqadi». Qolaversa, oydin kecha manzarasi bir vaqt ichida ham cheksiz, sirli-sehrli (fazoviy), ham real, jonli (insoniy) alomatlari bilan chizilishi she’riyat san’ati e’tibori bilan betakror va jozib hodisa. Lekin shoir kuzatgan asosiy maqsad «ul oy» va «men» obrazlari zamiriga joylangan ziddiyatli kechinmalarni oshiqning osmondagi oy oldida yerdagi tufrok; qadarli qadrsiz, har qanday mehrdan, e’tibordan benasib, mahzun» holatini alohida ajratib ko‘rsatishdan iborat (mantiqan oy bilan tuproqning nisbati yer bilan ko‘k qadarli olis bo‘lgani holda, oshiqning o‘z mahbubi oldidagi bechoralik, xoksorlik holati nuqtai nazaridan bunday muqoyasa usuli ham g‘aroyib, ham tabiiydir). Shu tarzda «oy – tufroq» muqobil timsollari tazod usulida o‘zaro bog‘lanib, Navoiyning muhabbat e’tiqodi haqida o‘ziga xos tasavvur uyg‘otuvchi yorqin va rangin lirik lavha-obrazga aylanadi.
Klassik she’riyatimizda, masalan, «it» ramzi – insoniy sadoqat, jafokashlik va fidoyilik tuyg‘ularining o‘ziga xos mujassami sifatida keng tarqalgan sayyor obrazlardan. Navoiy bu an’anaviy majozga har gal o‘zgacha badiiy tarovat bag‘ishlaydi. Chunonchi, u buyuk salaflar silsilasida abadiyatga doxil va mujib bir halqa sifatida o‘zining she’riy maqomi va martabasi zikrida mutloq kamtarlik bilan o‘sha majozni istifoda etadi (Navoiy kabi komil va solim zotlar, jumladan, shoirlar o‘zlarini it bilan qiyoslash qanchalik matlub yo nomatlub, joiz yo nojoiz ekanligiga ortiq e’tibor bermagan bo‘lsalar ajab emas). Bayt:
It kabi chun pastligim chog‘ladim.
O‘zni biyiklar ipiga bog‘ladim.
Zohiran «it kabi... pastlig‘» bilan «biyiklar ipi» o‘rtasidagi ziddiyat kutilmagan tarzda teran mohiyat kasb etadi, bu, shubhasiz, Navoiy anglab yetgan, tahqiq etgan yuksak, komil ruhiyatdir: ulug‘ murabbiylar, piri murshidlar sha’ni, jahoniy shuhrati oldida o‘zining cheksiz ixlosi, mehru sadoqatini shu qadar haqirlik, shikastalik bilan izhor eta olgan benazir shogird ustozlarning muborak safidan joy olishga – «biyiklar ipi»ga bog‘lanishga haqlidir. Illo, salaflarning ulug‘lik, komillik darajasi o‘z navbatida o‘tgan ustozlarga Navoiy kabi chin sadoqati bilan o‘lchanadiki, bunga shubha bo‘lishi mumkin emas. Shu ma’noda mazkur bayt ajdodlar va avlodlar aloqasidek har bir sog‘lom kishi takomilida ruhiy ehtiyoj bo‘lgan zarur hayotiy omilga nopisand qaramaslikka da’vat etadi, xususan, badiiy ijod sohasida ustoz-shogird munosabatlarida insoniy fazlu kamol mezoni, lozim bo‘lganda haqiqat sabog‘i sifatida xizmat qiladi. Shuningdek, bu shohbayt Navoiy so‘zining fasohatidan yana bir dalolat – tazod san’atining betakror bir namunasi bo‘lgan lirik lavha-obraz tarzida ham jozibalidir.
Boshqa g‘azalda «itlar» majozi g‘oyat hazin ohangi bilan larzaga soladi. Bayt:
Men o‘lar holatdau ko‘yida, itlar qoshima
Jam’ o‘lub, ahbobdek afg‘on qilurlar boshima.
«Itlar» bu gal «ahbob»ga – yaqin yor-do‘stlarga nisbat berilishi oshiqning foje’ ahvoli qay darajada fuzun ekanligiga ishoradir. Uning (ehtimol, shaxsan shoirning) ahboblari qani? Oshiq yor ko‘yida «o‘lar holatda» – najotsiz qolganda uning yaqinlari, anisu munis kishilari emas, hayhotki, ulardan vafolirog‘ bo‘lib chiqqan mahluqot – itlar «qoshida jam’ bo‘lib» nola qiladilar!.. Nega? Shumi hali insonlik qadri? Do‘stlarning mehribonligi, ahboblar oqibati (beixtiyor shoirning boshqa bir shohbayti xayoldan o‘tadi: «Odami bo‘lsa vafo andin yiroq, It vafo bobida andin yaxshiroq»)! Aslida Navoiy bu gal ham xalqimizning hazin-mungli, lekin ezgu udumidan foydalanadi: og‘ir xastaning hayot sham’i so‘nib borayotgan so‘nggi vido daqiqalarida jigarbandlar, chin do‘stlar boshida jam bo‘lishib, kimdir ortiq chidab turolmasdan tangridan madad so‘rab yig‘lay boshlaydi; kimdir ko‘zlari jiqqa yosh – qattiq iztirob sukutida; yoshi ulug‘roqlardan kimdir shivirlab yo sal qattiqroq ovoz bilan kalimai shahodat oyatini o‘qiy boshlaydi, nihoyat, ayollar birin-ketin dod-faryod ko‘taradilar, keksalardan kimdir taskin beradi, yana kimdir tanbeh...Hech qachon o‘lmas so‘z dahosi qadim xalqimizning jafokash farzandlaridan biri – ishq fidoyisi bilan motam oldi vido daqiqalarining mislsiz dramasi...muhabbat dardining foje’ intihosini yanada aniqroq ifodalashga xizmat etishini ko‘zda tutganu, negadir, bundan qanoat topmay, o‘shalarday odamlar emas, ulardan ko‘ra «vafo bobida yaxshiroq» itlar (!) jam bo‘ladilar, deydi. Bunda, balkim «ahbob»larga ta’na-malomatdan ko‘ra, ushshoq ahli qismatining qattolligiga ishora kuchliroqdir, shuning uchun ifrot (o‘ta mubolag‘a) usulidan foydalangandir, ehtimol, shoir o‘zi bilan o‘zi tanho qolgan kechalarning biridagi «itlar afg‘oni» unda shunchalar mungli taassurot qoldirgan, najotsiz o‘ylarga toldirgandir...
Navoiy g‘azallaridan birida lirik qahramoni – oshiqning g‘aribligi, xoksoru haqirligi g‘oyasini zohiran qaraganda, «oylar» – «lahza», «quyosh» – «kulba» muqobil timsollari orqali ifodalaydi. Aslida, mohiyatda-chi? Bayt:
O‘tub oylarki, bir kulbamg‘a mayl etkay, kirib chiqqay —
Quyoshday yo‘q anga bup lahza taskin tutmoq imkoni.
Oshiq Navoiy el-ulus nazaridan chetda, xilvat puchmoqlarning tubida, shunday g‘arib bir kulba tutganki, unga «oylar o‘tib» oftob nuri tushmaydi... Faqat yoz kelib, quyosh javzo burjiga kirgan, olam nur dengiziga g‘arq bo‘lgan kunlarning birida («o‘tib oylar-ki», ehtimol, yilda bir lahza oralig‘ida) bu kulbaga mayl etishi, ya’ni «kirib-chiqishi» mumkin, demak, quyoshning bunday inoyati, marhamati «bir lahza»gina. Zero, uning bunchalar unutilgan terskay, pastqam-hilvat kulbada «taskin topmog‘i imkoni yo‘q». Mahbubning ana shunday lahzali, mayli, beqaror, taskinsiz iltifoti bechora oshiq uchun shunchalik qimmatdirki, o‘sha «kulbaga...bir mayl» – oniy nigohni intizor kutib, hajrning nursiz-haroratsiz oylarini o‘tkazishga, barcha ozoru sitamini sabot bilan tortishga rozi. Nechun bunday adolatsizlik? Oshiqning g‘aribona kulbasi bilan mahbubaning quyosh misollik fazoviy qudrati o‘rtasida nega bunchalar tafovut?.. Navoiy muhabbatni ilohiy e’tiqod darajasiga ko‘targani uchun, uning ishqiy ideali – komil, ezgu xayoli real turmush dialektikasiga, uning ziddiyatlariga duch kelgani (nomutanosibligi) uchun «vasli mumkini yo‘q» ishq falsafasini yaratishga jazm etgan bo‘lsa ne tong (bunday falsafiy yo‘nalishni tasdiqlovchi, keskin ohangdagi mashhur baytlardan birini keltirish kifoya: «Oshiqki murodi kom o‘lg‘ay – oshiqlik anga harom o‘lgay»)!..
Navoiy terma baytlarida ushshoq ahlining shikastayu xoksor fidoyilik tuyg‘usini «ko‘y», «tufroq», «xokpoy», «haqiru faqir» kabi tashbehlar orqali ifodalar ekan, tabiiy, har gal so‘zning yashirin badiiy qirralarini tahqiq etadi – tutilmagan lirik lavhalar, obrazlar yaratadi. Shohbayt:
Kesak ko‘yida yanchib asraram ko‘z pardasi ichra,
Keturgandek biror qog‘ozga chirmab Ka’ba tufrog‘i.
Xalqimizda aziz kishining hoki poyini ko‘zga to‘tiyo o‘rnida surtish, ya’ni uning poy qadami – tashrifini yoki muborak nomini, siymosini, yodini «dil to‘risida», «jon o‘rnida», «bosh ustida», «ko‘z ustida» e’zozlash – yuksak mehr, ixlos bilan qadrlashdek qutlug‘ udum, moʻtabar an’ana turli moneliklarga, mushkulliklarga qaramay, juda tansiq bo‘lsa-da, yashab kelmoqda. Shoirning «ko‘z pardasi ichra» obrazi o‘sha qadimiy, tabarruk insoniy ixlos, e’zoz tuyg‘usini yorqin ifodalab berish maqsadini kuzatadi. So‘ngra, musulmon va boshqa diniy e’tiqodlarda, birinchi navbatda ota bilan onaning ulug‘, ezgu xotiroti ramzi sifatida, boshqa yaqin, aziz insonlar: murabbiy, piri murshid – ustod, vali zotlar yodnomasi timsoli tarzida olingan, xalq qadim-qadimdan ishongan, o‘zini, o‘zligini, ruhini poklaguvchi qadamjolar bilan bog‘langan, nihoyat, kindik qoni tomgan ona tuprog‘i, birinchi hayot beshigi – vatani zaminidan olingan muqaddas «tufroq»...mohiyat e’tibori bilan «Ka’ba tufrog‘i»dan kam emas. Musulmon e’tiqodida valiylar darajasida turuvchi Navoiyning qahramoni – oshiq mahbuba «ko‘yidagi kesak»larni terib, «yanchib», bu ilohiy gard – «tufroq»ni inson ko‘zining oqu qarosi orasida – «ko‘z pardasi ichra asramoq»ni niyat qiladi. Ikkinchi misradagi muqoyasa («keturgandek...Ka’ba tufrog‘i»)bu oshiqona istakning ma’no-mohiyati qanchalik teranligini ko‘rsatish barobarida musulmonlarning eng ulug‘ ehromini ulug‘lashga ham xizmat qiladi.
Navoiyning favqulodda nuktadon, nozikxayol mushohada tarzi har bir nuqtada – xoh an’anaviy istiora-ramz usullarida, xoh real turmush tafsilotlaridan she’riy ramz sifatida foydalanish borasida o‘zining betakror badiiy qirralari bilan ajralib turadi. Shohbayt:
Ayog‘ing tuprog‘iga ko‘zlarimdur shishai soat,
Ki har soat biri ravshan bo‘lurg‘a tuzdilar navbat.
Tibbiy muolaja jarayonlarida hozir ham qo‘llanib kelayotgan, shakli shishadan yasalgan qumsoatning kutilmagan tarzda...oshiq ko‘zlariga nisbat berilishi ham shaklan – she’riy suvrat sifatida, ham mantiqan olib qaraganda, bu qanchalik nafis muqoyasa usuli! Ma’no-mohiyat e’tibori bilan-chi? Navoiy qahramoni – oshiqning ikki bedor ko‘zi go‘yo galma-gal soat vazifa-sini o‘taydi, aniqrog‘i, «ravshan bo‘lur...navbati» uchun bir soatlik qorong‘ulik qiynog‘ini kechiradi (bayt zamirida: ko‘zlarim goh firoqing gardi bilan xiralashib, gohi ravshanlik tortib turishi o‘zi baxt, degan ma’no ham zuhur etishi mumkin). Ehtimol, bunda Navoiy xayolidagi go‘zalning oyog‘i tekkan tuproq ham o‘sha, «shishai soat»ning qum zarralari kabi g‘uborsizlanadi, degan nozik ishora bordir. Lekin bu go‘zallik jilvasi – muqoyasadan ko‘ra shikasta hol oshiq ko‘zlarining mag‘rur va berahm mahbuba oyoqlari gardi bilan nisbati o‘z hazinligi bilan fuzunroq, haqqoniydir. Nima bo‘lganda ham, bu oshiqning xayollari o‘z ma’shuqasiga bo‘lgan munosabatini ifodalashga munosibu mumtoz so‘z topish yo‘lidagi bedor izlanishlarning g‘aroyib-o‘zgacha samaridir.
Faqiru haqirlik, hazin-shikasta fidoyilik tuyg‘usi boshqa bir g‘azalda zohiran o‘xshash usulda, aslida ijodiy jarayonda yangilangan badiiy so‘z – nisbatlar orqali, betakror lavha-obrazlar tarzida o‘z aksini topadi. Bayt:
Ul quyosh birla borur el soyadek, men – xoksor,
Vahki, qolurmen izining tufrog‘idek ayrilib.
Bunda, avvalo, «quyosh» timsolining «soya»dan ko‘ra «xoksor» so‘ziga nisbati baytdan kuzatilgan asosiy muddaoni ochib berishda o‘ziga xos badiiy-mantiqiy zamin sifatida xizmat qiladi. Qolaversa, shu zaminda yaratilgan obrazning bor jozibasi ikkinchi misrada: «...qolurmen izining tufrog‘idek ayrilib». Xususan, «ayrilib» so‘zi bilan (unda qancha dardu alam pinhon tutilgan ekan!) «izining tuprog‘idek» birikmasidan hosil bo‘lgan ruhiy manzara, uning zamiridagi ingichka va teran ma’no muhabbat qissasining fidoyilik bobida bitilgan yangi lavha, yangi obrazidir. Ajabo! Genial shoir kishi oyoqlari ostida (aksari hind fil’mlarida tasvirlangan oyoq yalang sho‘x qizni eslatuvchi mahbubaning nozli xirom etishi – odimlashidan) hosil bo‘luvchi, odatda faqat oshiqning shaydoi nigohi ilg‘ab olishi mumkin bo‘lgan kamyob bir manzara taassurotidan «ayrilib qolish»dek chorasiz, o‘ksik, hatto foje’ holni shunchalar aniq, yorqin ifodalashga muvaffaq bo‘ladi. Bu «men – xoksor» she’riy jumlasining ichki ma’no qirralarini g‘oyat muxtasar va chiroyli (xalqona lutf bilan) sharhlab, tafsir qilib berish namunasi – betakror lirik manzaradir...
Mana «tuproq» tashbehi ishq ko‘yida xokiturob va oshuftahol bo‘lgan oshiqning dini – imoni ramziga aylangan boshqa bir shohbayt:
Mening dinimni soldi dayr tufrog‘iga bir tarso —
Ki yo‘q tufrog‘cha ollida taqvo ahli islomi.
Baynalmilal tafakkur va zakovat iqtidoriga ega bo‘lgan, lekin komil va solim musulmon e’tiqodidagi ulug‘ shoir nechun bir tarso – xristian go‘zaliga shunchalar erk berdi ekan? U g‘oratgar shakkok qiz nopisandlik bilan musulmon e’tiqodidagi oshiqning muborak dini – imonini go‘yo o‘z butxonasining tuprog‘i bilan teng qildi!.. Beixtiyor «Shayx San’on» hikoyati esga tushadi. Xuddi shunday bir jon ofati – tarso go‘zalini devonavor sevib qolgan San’on muhabbat yo‘lida butxona xo‘jaligida eng ayanch, tahqirli yumushlarni bajarishga nechuk rozi bo‘ldi? Bu azobli savolga javob topish ham qiyin, ham oson. Osoni – birgina so‘z: MUHABBAT! Navoiyning boshqa bir shohbayti mushkulotni yengillatganday bo‘ladi. «Oshiq o‘lg‘on kyechdi nangu nomdin, Millatu imonu dini islomdin». Demak, shoir «din», «dayr» (butxona), «tarso», «taqvo», «islom» kabi istilohlardan ( ularning tafovutidan – ikki xil e’tiqodning go‘yo biri ulug‘lanib, ikkinchisi xoksor etilganidan qat’i nazar), mayli, baxtsiz, vaslsiz bo‘lsin – muhabbatdek ulug‘ qismatni munosib baholash uchun eng moʻtabar va mukarram she’riy nisbat o‘rnida foydalanadi. Xullas, oshiqlikning fidoyi, shikastahol qismatiga shartli-ramziy nisbat bo‘lib kelgan «dayr tufrog‘ig‘a soldi», «tufrog‘cha yo‘q» ibora-tash-behlari nafaqat muhabbat yulduzining eng yuksak, daxlsiz burjini ta’kidlashga, ulug‘lashga xizmat qiladi...
Oshiqning shikastadil, bechorahol suvrati va shunday sabru sabotli sifatlari bilan ulug‘vor siyrati «gado», «devona», «rasvo», «qul» tashbehlari vositasida chizilgan shohbaytlar oz emas. Bayt:
Har ne el ko‘ngliga xurramlig‘ – mening ko‘nglimga g‘am,
Kim g‘amingdan bo‘lmish ul devonaning xurramlig‘i
O‘zaro muqobil olingan, tardi aks san’ati (ikki she’riy timsolning misralarda o‘rin almashib takrorlanishi) usulida muzayyan etilgan «xurramlig‘» – «g‘am» tashbehlari hayotdagi, insoniy munosabatlardagi azaliy ziddiyatini haqqoniy ifodalash barobarida, o‘ziga xos mungli bir zavq uyg‘otadi. Zohiran oddiy ko‘ringan, qahramonning bunday byetakror, qalandarona – o‘zgaruvchan kayfiyatida chuqur fojea bo‘lmasa-da, qismatning sokingina o‘tkazuvchi ozor-sitamlari, aniqrog‘i, uning shafqatsiz, ehtimol, tuzalmas asorati zuhur etadi. Falakning adolatsizligini ko‘ringki, «har ne el» (ehtimol, bu baxti kulgan oshiqlardir, ehtimol, hayotdan faqat nash’u namo, shodonlik nasibasini olishga o‘rgangan, g‘amdan uzoq kishilardir) ko‘nglida joy olgan xurramlik, tabiiyki, hajr iztiroblaridan, hayotning boshqa ozorlari, mahrumliklaridan «devona» ahvoliga tushgan bechora oshiq ko‘nglini vayron qiladi, o‘ksitadi, xo‘rlantiradi. Lekin ikkinchi misraning mazmuni, garchi biror umid, najot yo‘lidan ogoh etmasa-da, lirik qahramon – fidoyi oshiqning qanchalik sabrli, irodali ekanidan, uning ruhiy dunyosi ne chog‘liq boyligidan dalolat bermaydimi: g‘amni xurramlik deb bilish uchun odamning iroda va bardoshi ham kifoya qilmasa kerak, bu – faqat valisifat zotlarga xos yetuklik alomati (devona, qalandar, darvish tabiat kishilarda valilarga xos xislatlar bo‘lishi ajablanarli emas). Ba’zan «devona» tashbehi lirik kechinma unsuri tarzida emas, shoirning davomli kuzatishlarida yetilgan mantiqiy xulosa – she’riy sillogizmning tavsifi sifatida kelishi mumkin. Bayt:
Ishq ayladi yuz oqilu farzonani rasvo,
Ne ayb, agar qildi bu devonani rasvo.
Bevosita baytni sharhlashdan avval klassik she’riyatimizda ma’lum an’anaga aylangan malomatomuz, aslida isyonkor mazmundagi «telba», «xor», «rasvo» («Xoru rasvo qiladurg‘on bu – ko‘nguldir, bu – ko‘ngil, Lutfiy), «darbadar», «gado», «adashgan it», «devona», «mash-rab», «g‘arib», «miskin», «uryon», «bekas», «byesar», «notavon» kabi chuqur kinoya bilan yo‘g‘rilgan, mohiyatida ruhiy sog‘lom, ma’naviy barkamol sifatlar, orifona donishmandlik, shoirona xushtab’ligu nozikxayollik joylangan, suvrati aldamchi timsol-tashbihlar mavjud-ki, buni e’tiborga olmagan kitobxon chalg‘ib ketishi, ba’zi bir ramziy obrazlarni yanglish talqin qilishi mumkin. Bas, yuqoridagi baytni qanday tushunmoq kerak? Birinchi misradagi «oqilu farzona» so‘zlarining «rasvo» tashbehiga nisbatidan zinhor nomarg‘ub, nomatlub xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Sababi, bu ham chin oshiqni go‘yoki imonsizga chiqarib qo‘yishdek gap. Aslida «oqilu farzona»larning ishq tufayli go‘yo rasvolik ko‘yiga kirishi barcha dardsizlar (xoh avom, xoh xos kishilar orasida bo‘lsin) to‘qigan yolg‘onlarning biridir; bil’aks, banogoh sevib qolgan shayx San’on sifat donishmand o‘z ko‘nglidagi aqidalar, mahdud qarashlar zulmatidan xalos bo‘lsa, qalbida avval yoqilmagan moʻjizakor bir chiroq – ruhiy go‘zallik yog‘dusi yoqilsa-chi? Bunday moʻjiz ishq shu’lasi aql chirog‘ini so‘ndirmasa, faqat turfa toifadagi hasadgo‘ylar – raqiblar, zuhd ahli unga malomat toshlari yog‘dirmasa bas. Qolaversa, «rasvo» tashbehi – she’riy mubolag‘aning kinoyamiz ruhdagi ig‘roq shakli xolos; shoir kuzatgan maqsad – Ishq savdosining inson hissiyotini qanchalik o‘ziga rom etishini ko‘rsatishdan iborat... Ikkinchi misra: devonavor oshiqning ahvoli yanada purziyod bo‘lgani, ya’ni el-ulus nazarida oqilu farzonalarni ishq qaysi ko‘yga boshlagan bo‘lsa, Navoiyning barchaga ayon Majnunvor darbador qahramonini muhabbat yanada kamolga yetkazishi, ruhini poklantirishi mumkin...
Ushshoq ahlining xoksorligi, fidoyiligi g‘oyasi «qul» tashbihi orqali ifodalanadi: Bayt:
Qulni boshtin evurub ozod etarlar, vah, meni
Boshtin evur, lek ozod etma, joning sadqasi.
Voajab! Chin muhabbat rishtalari bilan bog‘langan oshiq-ma’shuqlar tom ma’noda erkin, hur bo‘lishlari mumkinmi? Bu —haqiqatdan o‘ylantiradigan mushkul savol. Agar Navoiy baytini shartli ravishda dunyoviy muhabbatga tamsil qilib olsak, uni shoir umr bo‘yi buyuk armon bilan tarannum etgan vafo rasmi, burchi bilan uzviy bog‘lab talqin qilish lozim bo‘ladi. Umuman, musulmon Sharqi she’riyatida xoh dunyoviy, xoh ilohiy muhabbat tarannum etilsin, mahbubning hatto yodiga, xayoliga sadoqat tuyg‘ulari e’tiqod darajasiga ko‘tariladi («Uningni bir eshitibmen, necha yillarki, qulog‘imdan ketmagay ul un»; «Yorab, ul yuzni dame ko‘zumga pinhon aylama yo ko‘zimni andin o‘zga yuzga hayron aylama» va hokazo). Yuqoridagi baytda Navoiy o‘z zamonasida saqlanib qolgan ajoyib bir udumni she’riy nisbat sifatida keltiradiki, bu ma’lum ma’rifiy-etnografik himmatga molik fakt hamdir: odatda uy yumushlariga qul, cho‘ri saqlagan davlatmand kishilar vaqti kelib ularni ozod etsalar, o‘z boshi tevaragidan aylantirar (go‘yo bosh-ko‘zning sadag‘asi sifatida) ekanlar. Ikkinchi misraning mazmunini shunday sharhlash mumkin: ey, mening bor ekanimni, huquqimni, hayotimni tasarruf etgan xo‘jam, podshohim, bilaman, mendek sodiq qulingni ozod qilmoqchi emishsan, mayli, qadimiy udumga ko‘ra uni boshingdan evur, lekin ozod etish niyatingdan qayt, sendan ayru tushib erishiladigan ozodlikdan o‘lganim yaxshi. Chindan ham, xoh dunyoviy sevgida (real hayotda), xoh xayoliy, samoviy muhabbatda chin e’tiqodli oshiq-ma’shuqlar bir-birlaridan «ozod» bo‘lishlarini tasavvur qilib bo‘ladimi?
Gʻazallarning birida «gadolig‘» tashbehi kutilmagan ramziy ma’no anglatib keladi. Bayt:
Orazing mehrida og‘zingdur gadolig‘ qilganim,
Haq seni xurshid qilmish, zarrai bergil zakot.
Navoiy «Majolis-un nafois» tazkirasida Lutfiy ruhini yodlar ekan, ulug‘ yoshli vali shoir ziyoratiga kelgan Jomiy bu «malikul kalom» (so‘z mulkining podshosi) egnidagi to‘nga «gadolig‘» qilgan va eskiligidan qat’i nazar o‘z muridi – ixlosmand shogirdiga tabarruk tuhfa sifatida yechib bergan unutilmas lahzalar haqida kamoli shavq va g‘urur hislari bilan yozadi. Mazkur shohbayt shodasidagi «gadolig‘» so‘zi ham Jomiyning dil to‘risidan joy olgan va muborak kunlarning birida nihoyasiz mehru ixlos bilan tiliga ko‘chgan ezgu kalom kabi ma’naviyat durlaridan biriga aylansa, ya’ni o‘zining an’anaviy ma’nosidan uzoqlashsa ne ajab! Navoiy islomning «haq», «zakot» istilohlaridan maxsus badiiy silsila tuzadi: «xurshid» – «zarra» – «oraz» – «og‘iz». Ayniqsa, muhabbat tuyg‘ularining tansiq, pok, mahram mukofoti – bo‘sa istagi («og‘zingdur gadolig‘ qilg‘onim») ajab lutf pardasida ifodalanishi baytga boshqacha joziba bag‘ishlaydi. Shu tariqa: «gadolig‘» an’anaviy xoksorlik, shikastalikdan ko‘ra Jomiy nafas qilgan qutlug‘ kalom kabi bu gal pok ishqning pokiza bo‘sasi, yo‘q, undan faqat bir zarra – husn zakoti ramziga, aniqrog‘i, bo‘sadan umid, ilinj timsoliga aylanadi.
«Gado» tashbehi yana bir g‘azalda islom va tasavvuf falsafasining moʻtabar kalomlaridan «sidq» bilan uyg‘unlik, butunlik kasb etadi. Bayt:
Ey, Navoiy, sidq ila bo‘lgil gado ishq ichrakim,
Taxtu tojin bersa, bu davlatni topmas podshoh.
«Sidq» – haqiqat, to‘g‘rilik, rostlik, xolislik, shuningdek, haq yo‘li, haq nuri, haq nazari kabi ko‘pqirrali ma’nolarning ilohiyyona uyg‘unligi, butunligi – umumlashma-mujassam timsoli. «Gado» timsoli, uning «qalandar», «devona», «darvish» parallellari kabi tasavvuf falsafasi va she’riyatida fanoning (mohiyatda baqoning ham) nafs, molu joh, kibru havo, o‘zlik, nangu nom kabi barcha dunyaviy tashvishlaridan forig‘ bo‘lgan soyiri (kezuvchisi) demakdir. Navoiy gadoning ruhiy-ma’naviy jihatdan jamiyatning boshqa toifa va tabaqa vakillaridan qanchalik ustun turishini bir qit’asida shunday ifodalagan: «Ahli ma’ni guruhi-la zinhor hech op aylama gadolig‘din, Chun gadolig‘ ortiqdurur, ahli suratda podsholig‘din». Ana endi Navoiy tasavvuridagi «gado» ilohiy mazmunli «sidq» ruhi bilan yo‘g‘rilganda – ayniqsa, bu ulug‘ san’atkor, sabr-qanoatda naziri yo‘q shaxs talqinida, shubhasiz, an’-anaviy ma’no doirasini yorib chiqadi (so‘zning faqat, shakl-shamoyili o‘zgarmaydi xolos). Bordi-yu, bunday yangicha talqindagi falsafiy kalomga Navoiy tasavvur qilgan, butun zakovat – iqtidorini, xayolot dunyosi – ijodiy dahosini baxshida qilgan, shu zaminda go‘yo boshqatdan yaratgan olam – «ishq ichra» munosib maqom, matlub martaba berilsa, shubhaga o‘rin yo‘qki, bunday davlat qaysi jahongir sultonga nasib etibdi? Shunday qilib, mazkur baytda an’anaviy muqoyasa-nisbatlarning yangi qirralari tahqiq etiladi, «sidq» va «gado», «taxtu toj», «davlat» va «podsho» tashbehlari zaminida tanosibning, «gado» – «podshoh» asosida tazodning rangin namunalari yaratiladi.
Gʻazallarning birida tasavvuf she’riyatining faqiru haqirlik g‘oyasi «bosh – ko‘y – galton» tashbehlari orqali o‘zgacha, rangin ifodasini topadi. Bayt:
Boshima ko‘yidin o‘zga ko‘yni qilma vatan,
Ko‘yida boshimdin o‘zga boshni galton aylama.
Insonning «boshi» – ko‘p qirrali, ko‘p qatlamli, ruhiy-botiniy tushuncha; uning nisbatan aniq ma’no qirralari, sirli, ramziy-majoziy sifat va alomatlari mavjud. Bani odam – odamzodning «boshi»ni loaqal she’riyat qahramonlari – xoh oshiq, orif, xoh shohu darveshga mansub bo‘lsin, uni hayvonot dunyosidan ajratib turuvchi birlamchi, eng moʻtabar tushunchalar – imon-e’tiqod, nangu nom, dinu millat kabi hislatlarsiz tasavvur etib bo‘lmas... Lekin she’riy san’at – badiiyatning o‘z qonunlari bor. Chunonchi, muhabbat lirikasida ehtiros olamiga – tuyg‘ular, kechinmalar, qisqasi, ko‘ngil mulkiga asosiy o‘rin, birinchi qimmat beriladi (ishqiy ehtirosning mutlaqo erkin, daxlsiz, bo‘ysunmas tabiatini ta’kidlash, tayinlash va himoyalash uchun ham insonning insonlik mohiyatini belgilovchi aql-zakovat, iroda, sabr kabi moʻtabar va mukarram sifatlar munozara-mubohasa predmyetiga aylanadi). Mazkur baytdagi «bosh» mohiyatda insonning tirikligi, fikrat dahosining ramzi bo‘lgani holda, oshiqning xoksoru haqirligi ramzi – faqat mahbuba oyoqlari bosgani uchun tabarruk joyga aylangan «ko‘y»ni o‘ziga vatan deb biladi va aksincha, «o‘zga ko‘y»ga bosh qo‘yishdek osiylikdan o‘zing asra, deya tangriga yolboradi. Ikkinchi misraning mazmuni yanada faqirona – shikasta hol, chin valilik e’tiqodining ramziy ifodasidan iborat: «Ko‘yida boshimdin o‘zga boshni g‘alton aylama». Sho‘x bolalar koptoksimon yumaloqki narsa bo‘lsin, tepib o‘ynashga o‘ch bo‘ladilar. Gʻazaliyotda mahbubaning beparvo – beg‘amligi bolalar sho‘xligiga tamsil qilingan baytlar ko‘p. Navoiy shunchalar e’tiqodu e’timod bilan e’zozlagan qahramoni – oshiq (aksariyat hollarda u shoir shaxsiga yaqin turadi) «boshi», agar mahbubaning ko‘ngli tilasa, mayli, «g‘alton» bo‘la qolsin, deydi. Faqat oshiqning yagona iltijosi: mahbubaning sho‘xliklari uchun «o‘zga bosh g‘alton» bo‘lmasa bas. Muhabbat «ko‘yida», mayli, xayoldagi go‘zalning oyoqlariga, yo‘q, oyoqlar ostidagi tuproqqa teng tutilgan oshiqning «boshi»...Bu – faqiru haqirlik orqali inson ruhini poklash ramzi, uning ulug‘ligi, o‘lmasligi timsoli sifatida betakror lirik obraz namunasi.
Nihoyat, yana bir g‘azalda tariqat yo‘lining so‘nggi manzili – fano bo‘lish g‘oyasi «tufroq», yor «ko‘yi itlari» majoziy obrazlari orqali lirik-tragik lavha yaratiladi. Shohbayt:
Yo‘lingda o‘ldi Navoiyu bo‘ldi tufrog‘ ham,
Yopishca erdi bu ko‘y itlari ayog‘iga kosh.
Ehtimol, faqat «g‘azal mulkining sultoni» – ulug‘ shoirning tafakkur tarzi tahqiq qilishi mumkin bo‘lgan, ancha-muncha ijodiy xayol, sohir san’at, g‘ariyb badiiyat, she’riy mantiq qonunlariga itoat qilavermaydigan kamyob mushohada mevasi: oshiq Navoiyning hajr ko‘yi – mahbubaning muborak dargohi «yo‘lida»gi to‘zimsiz jabru sitamlardan xastalangan joni ortiq bardosh berolmay jismni tark etdi, jonsiz qolgan jism bunday ayriliq motamsaroligida o‘z shakl-shamoyilidan mosuvo —» tufrog‘ bo‘ldi». Tirik chog‘iki mahbuba vasli muhabbat qismatida yozilmagan ekan, zora uning tuprog‘i, yo‘q, tuprog‘ining zarralari o‘sha vafosiz bo‘lsa ham abadiy sevimli va aziz dargoh ostonasini gard – g‘ubor bo‘lib tavof etsa! Albatta, bunday ta’rifga sig‘mas xoksor fidoyilik ifodasi uchun ma’lum mantiqiy zamin hozirlash lozim bo‘ladiki, «ko‘y itlari» majozi ana shunday ehtiyoj taqozosi – mavzun va matlub ifodasidir. Avvalgi baytlar sharhida mahbuba «oyog‘ining izi», «izining tufrog‘i» oshiqning o‘zligi, boshi, ko‘zi bilan teng qo‘yilgan bo‘lsa (yana bir g‘azalda zohiriy va botiniy ma’no qirralariga ega shunday misra bor: «Bosh qo‘yay dedim oyog‘i tufrog‘iga, dedi: qo‘y»), bu gal uning o‘zi «tufroq bo‘lgani» kifoya emas, koshki yor ko‘yining «itlari oyog‘iga» gard bo‘lib «yopish-sa»! Bunday mislsiz haqirona fidoyilik, go‘zal fojea (yoki foje’ go‘zallik) oldida o‘lim vahshati chyekinsa ne ajab!..