Xalq tafakkuri nuktadonliklari... Bu – avlodlardan avlodlarga o‘tgan, ne-ne davru davronlar ta’siri, – tazyiqi va sinovini sabot bilan kechirgan, turmush deb atalmish benihoya murakkab, ko‘p qirrali, serqatlam ijtimoiy xilqatning achchiq-chuchuk, issiq-sovuq, pastu baland, oqu qaro, yaxshi-yomon jihatlari, alomatlari – turfa ziddiyatlarning muxtasar, rang-barang va betakror so‘z, timsol, ibora-naqllarga o‘tgan suvrati. Bu – o‘z ziddiyatlari bilan ma’noli, jozib bo‘lgan, taqdiri ilohiy xohish, inoyati bilan qo‘nim, qaror va qadr topgan turli jamoalar, elatlar, xalqlar tarzida yashagan, kurashgan, qovushgan, farzand o‘stirgan, noz-ne’mat yaratgan, ruhiy, madaniy-ma’naviy boyliklar bunyod etgan, ne-ne balo-ofatlarni ko‘rgan, baxtini topgan va topmagan, shodmonu armonli, komron va shikastadil odamlarning tiriklik tajribalari, qilmish-qidirmishlari, rusumu an’analari, ibratomiz mushohada, muhokamalari, dono pandu maslahatlari, ularning xalqona sodda, purma’no, o‘zgacha-obrazli iboralarda mujassamlangan ifodasi. Bu – ayniqsa, Navoiydek ulusparvar shoir, xalq tafakkuri va ijodiy dahosining benazir xazinadori uchun chin «ma’nilar», «nuktaposhliklar» bahrasi, so‘z fasohati – badiiy-obrazli tasvirning sarchashmasi...Faqat bunlay ruhiy, ma’naviy, badiiy chanqoqlik bilan bahravar bo‘lish, undan rag‘bat, ilhom olib olamni badiiy tahqiq etish, rangin va jozib obrazlar, favqulodda yuksak (fazoviy) va teran so‘z-lavhalar, timsol-manzaralar yaratish Navoiyning maxsus mushohada tarzi, she’r yaratish, yozish taomili bilan belgilanadi. Terma baytlar sharhi bu da’voning yorqin dalil-isboti. Shohbayt:
Chu sen yoru jahon bir dushmanimdur,
Mening uchun jahon turguncha sen tur.
Irsol-ul masal san’ati usulida yaratilgan bu falsafiy-lirik lavhada Navoiy xayoli, tafakkurining samoviy «burji» – yuksakligi ayon ko‘zga tashlanadi: men uchun ikki jahon bor, biri – sen, biri – yorug‘ dunyo. Va lekin, nadomatlar bo‘lsinki, sen menga chin do‘st, yor-mahbub bo‘lsang, bu dunyo, balkim sening borliging uchun, men bilan raqiblik, dushmanlik qiladi va shunisi aniq, achchiq haqiqatdirki, u oxiri meni mahv etadi. Sen esa, mening bu yorug‘ dunyoda izlay-izlay topgan, tanigan, anglagan yagona mulkim, umidim, armonim, muvaqqat foniy umr qismatimda nom-nishonsiz ketmasligim garovi, yagona ilinju najot timsoli bo‘lmish do‘stu yorimsanki, men uchun ham, mening qasosim uchun ham sen abadiy yashashing kerak!.. Yaxshi niyatli, mehr-saxovatli xalqimizning biron-bir yaxshiligi bilan mushkulini oson qilgan odamga minnatdorlik bildirish uchun munosib so‘z topolmaganda, an’anaviy lutfu dono mubolag‘a bilan aytgan: «Dunyo turguncha turing» naqlidan ijodiy bahravar bo‘lib yangi obraz yaratishning naqadar go‘zal namunasi! Bu shohbaytda she’riyat san’atining uchta, bir-biridan muhim, qimmatli xususiyati mavjud: falsafiy teranlik, xalqona nuktadonlik va yuksak so‘z tuyg‘usi – badiiyat, obrazlilik mahorati. Shu tarzda, mazkur shohbaytda «yor» (do‘st) – «dushman», «men – jahon» muqobil nisbatlari orqali tazod (yuqorida qayd etilgan irsol-ul masal san’atidan tashqari) usulida bag‘oyat original obraz-lavha yaratiladi. Boshqa bir g‘azalda xalqimizning: «Yetsa molim, yetmasa jonim» kabi go‘zal insoniy naqliga ijodiy yondashib tutilmagan yangi obraz yaratish namunasini kuzatamiz. Bayt:
Bo‘lg‘oning‘a mehmon, o‘lsa Navoiy ne ajab,
Chekti chunki ollinga boru yo‘qin jonig‘acha.
Xalqning so‘nmas, tetik ruhi, hayot e’tiqodi, bukilmas irodasi eng foje’, mudhish so‘z – «o‘lim»ga ham boshqacha, ramziy-kinoyali ma’no berishga qodir: «o‘lsam ham ayrilmasman», «faqat o‘lib ayrilaman», «o‘lar-o‘lguncha sevaman» va hokazo. Navoiy xalq tafakkurining ana shunday dadil, o‘ktam, isyonkorona ramziy ifoda tarzidan zo‘r san’atkorlik bilan foydalanadi – «o‘lmoq» tashbehidan she’riy lutf-fasohatli badiiy mantiq yaratadi: oshiq Navoiyning qancha kunlar, oylar davomida yo‘liga intizoru mushtoq bo‘lib ko‘tgan eng aziz mehmoni – yor tashrifi uni oxiri o‘ldirsa «ne ajab». Zero, mehmon oldiga yo‘q narsalarni ham topib qo‘yish, himmat, saxovatini ayamaslik mehmonnavoz xalqimizning azaliy udumi. Oshiq Navoiyning sira kelmagan tansiq mehmoni!...Uning poyi qadamiga bor dunyosini, xonu monini nisor etsa bo‘ladi. Lekin bechora oshiqning ko‘nglidagi «mehru vafo» («Johu mol ahlida yo‘q mehru vafo, Bas, menga mehru vafo – mol ila joh») «guhari»dan boshqa ne vaqosi bor? Uning tasarrufida faqat jon: «Men unga fido etishga munosib emasmanmi?» deganday ozurda va oshuftahol. Nainki oshiq yorug‘ jahonda eng aziz, yakto mahbubi «mehmon bo‘lg‘oni»da undan oxirgi imkoni – jonini ayasa! Ikkinchi misradagi: «chekti...jonigacha» so‘zlari muhabbat fidoyiligining xalqona sodda samimiyat bilan yo‘g‘rilgan ifodasidir.
Yana bir g‘azalda «o‘lim» timsoli o‘zining foje’ mazmuniga mutanosib, xalqning mungli bir naqli zaminida haqqoniy, o‘ychan-hazin lavha yaratiladi. Bayt:
Hajr ila ko‘rma ravo jonimga bepoyon o‘lum,
Tug‘ surkim, xushturur oz og‘pug‘y oson o‘lim.
«Abadiy mavzu»ning asosiy manbai bo‘lmish g‘azaliyotda: «ishq o‘ti ushshoq ahlini kuydirib ado qiladi, hajr azoblari oxiri o‘ldiradi» mazmunidagi (xoh bilvosita – ramziy, xoh bevosita – ro‘y-rost) baytlar ko‘p. Navoiy ta’birlagan «bepoyon o‘lim» obrazida oylar, ehtimolki, yillar mobaynida bedavo dardga na shifo topolgan, na qismatning ortiq cho‘zilib ketgan jabru jafosidan o‘lib qutilgan og‘ir xastalik fojeasi – tuzimsiz qiynoqlar dramasi ifodalanadi. Bunday ta’rifdan tashqari qora kulfat kunlarida joni xalqumiga kelgan bemor o‘limiga rozi bo‘lib: «Ol omonatingni! Buncha meni qiynamasang, xudo!» deb nido qilsa, uning yaqinlari ham ajalning rahmsiz, makrli o‘yinidan tug‘yonga kelib, bemorga shafqat (!) yuzasidan uning vido so‘zlarini kuta boshlaydi... Naqadar dahshatli manzara! Asablar ortiq dosh berolmaydigan bunday tang vaziyatda insonning dardu qiynoqlariga iloj topsa agar hoziqi tabiblik qilishga, yo‘q, Iso-Masihdek hayot bag‘ishlashga, joni bilan jon ulog‘i bo‘lishga hozir bo‘lgan Navoiy: «Tig‘ surkim, xushturur oz og‘rig‘u oson o‘lim» deyishi qanchalik dono, valiyona tafakkur ifodasi! Boshqa joyda, boshqa holatda o‘lim ustida: «xushturur» so‘zini qo‘llash ne chog‘liq gumrohlik bo‘lur edi! Shunday qilib, xalqning: «Xudoyim oz og‘riq, oson o‘lim bersin» degan, zamirida uzoq xastalik azoblari vahmi yotgan mungli naqlidan foydalanib, ishq dardi haqida haqqoniy lirik-tragik lavha yaratiladi.
Gʻazallarning birida xalqning marg‘ub va matlub ma’nodagi naqli kutilmagan tarzda «adam» («yo‘qlik, o‘lim») timsoli bilan mutanosib beriladi. Bayt:
Ishq istar emish seni adam Misri sari,
Borg‘ilki, erur el tilagan yerda aziz.
Nainki ishq barcha ushshoq ahliga go‘zallikning tengi yo‘q timsoli Yusuf qismatiga tushgan zindon va o‘lim azoblarini ravo ko‘radi («adam Misri» mashhur «Yusuf va Zulayho» qissasiga, Yusufning o‘gay akalar hasadi, g‘arazi tufayli o‘z vatanidan, qiblagohidan judo bo‘lishi, Misr qul bozorida sotilishi, keyin zindonband qilinishi voqealariga ishoradir)?! Navoiyning qahramoni – oshiq qismati ilohiyning inoyati, ehsoni bo‘lgan ishq shukronasi uchun (bunday dardga faqat pok va komil odamlar musharraf bo‘lishi mumkin) har qanday sinovlarga, hatto nom-nishonsizlik, yo‘qlik safariga yo‘l olishga («Oshiq o‘g‘lon kechti nangu nomdin...») rozi. Illo, «el tilagan yerda aziz». Sohir shoir xalqning o‘lim, yo‘qlik xususida emas, aksincha, hayot, umr ma’nosi, insonning chin qadri, ma’naviyat bahosi haqida aytgan umidbaxsh matalini shohbayt kontekstiga hayrotomiz san’atkorlik bilan uyg‘unlashtira oladi. Navoiy bunga qanday erishadi? Bunday g‘aroyib she’riy tanosib sirini ulug‘ san’atkorning e’tiqodi – muhabbat falsafasi bilan izohlash mumkin: Navoiy chuqur ishonadiki, ilohiy ma’nodagi komil ishq yo‘lida o‘zini fido qilish – boqiylik topishdir. Uning sevimli qahramonlari Majnun, Farhodlar aksariyat tadqiqotlarda karomat qilinganiday, adolatsizlik, zo‘ravonlik qurbonlari emaslar, ular ishq yo‘lida ixtiyoriy suratda halok bo‘ladilar. Shu tariqa, irsol-ul masal va talmeh (xalq naqllari va mashhur afsonalardan ijodiy foydalanish) usullarida o‘ychan lirik-tragik lavha yaratiladi.
Ba’zan xalqona iboralar o‘rnini turmushdagi xarakterli hodisalar, tafsillar olishi mumkin. Bayt:
Tun qorongu mast otlandi, ko‘ngulning shu’lasini
Aylabon mash’al borurmen uyiga yetkurgali.
Xayolning faqat Navoiy qalamiga xos nuktadon ifodasi. “Ruhul-quds” madadi bilan oshiq Navoiy dargohini nurga, baxtga, latofatga to‘ldirib, bilmaymiz, necha fursatlik tashrif buyurgan lolarux qanday ishvayu istig‘nolar bilan kelgan bo‘lsa, o‘shanday g‘amzalar bilan («mast») qayta yo‘lga otlandi. U kelganida o‘tqizgani joy topolmay, baxtiyorlikdan o‘zini yo‘qotayozgan oshiq Navoiy ketish uchun qo‘zgolganda parishonlik va sarosima iztirobida, ra’yini qaytarishga jur’atsizlik andsshasida jismu jonida, ko‘ngli va ruhiyatida ne larzalar, g‘alayonlar, to‘fonlar yuz berdi ekan? Va lekin bu mislsiz bardoshu sabot egasi o‘zini tamomila yo‘qotmadi, Majnun kabi hushdan ketmadi – mahbubini kuzatib qo‘yish kerakligini esdan chiqarmadi. «Tun qorongu», oy chiqmagan edi. Fonusi-ku yo‘q edi, maog’ala yoqishga yana imkon topmadi. Faqat visol quvonchi, ayriliq ranji, iftixor va o‘kinch, baxtiyorlik va chorasizlik hislari tug‘yonida yongan ko‘nglini «mash’al aylab», uning shu’lasida yo‘llarini yoritib «uyiga yetkurgali» yonma-yon bordi... Ko‘chalarga osma chiroq qo‘yish hali rasm bo‘lmagan Sharq o‘rta asrlaridagi shahar va qishloq ko‘chalarida aziz mehmon (yo boshqa bir ehtiyoj bilan kelgan odam) – aksariyat, yoshi ulug‘ tabarruk bir zotni to uyigacha fonus tutib (fonus bo‘lmasa mash’ala yoqib) kuzatib qo‘yishdek kamoli ehtiyot va ehtirom ramzi bo‘lgan xalq odati... Har ikki tomonning ko‘nglida (agar kuzatib boruvchilar ikkita bo‘lsa, undai ziyoda) ajab insoniy hislarni uyg‘otuvchi, kutilmagan taassurotlar qoldiruvchi (ular o‘zaro suhbatlashib boradilar), oddiyligi bilan go‘zal, olijanob bir taomil... Navoiy undan ijodiy foydalanib yaratgan lirik lavha shoir xayolining g‘aroyib bir jilvasi sifatida o‘zgacha zavh-shavq uyg‘otadi.
Hayot tajribasi, turli ijtimoiy munosabatlar, g‘aroyib voqea-hodisalar vositasida shakllangan g‘oyatda nozik, rangin bir shohbayt:
Gar kengash boshlar ko‘ngul saydini qurbon qilg‘ali,
Qoshlaring yosi nedur kelturdilar bup yerga bosh.
Odamlar turli maqsadlarda kengashmoq uchun ma’lum bir joyga jam bo‘lganlar. Arap suhbat boshida har kim o‘z o‘rnini topib, davra ahli bir-biriga nisbatan ma’lum oraliq – bo‘shliqni saqlab o‘tirgan bo‘lsa, suhbat – bahs davomida doira tobora kichrayib borishi, masalaning mohiyati hal qilinayotgan asnoda esa beixtiyor ular boshlarini yaqin keltirishlari mumkin. Bunday manzara, ayniqsa, turli fitnachi yoki qasoskor guruhlar majlisiga xos bo‘lib, ular ko‘z qorachig‘ida bir-birini ko‘rishi, butun vujudi quloqqa aylanishi kerak (Repinning mashhur «Zaporoj’yeliklarning Turk sultoniga maktubi» rasmini eslasangiz yoki davra kichik bo‘lsa-da, Qodiriyning «O‘tgan kunlar»ida tasvirlangan «Jannat opa» uyidagi mash’um «kengashni ko‘z oldingizga keltirsangiz bo‘ladi). Shuningdek, odam biror jumboqli masala, mushkul muammo ustida o‘ylab, yechimini izlab bosh qotirganda beixtiyor qoshlari chimiriladi. Mahbuba «qoshlarining yosi» go‘yo ikki boshini «bir yerga keltiradilar», bunday holatni sirli bir «kengash boshlash» bilan nisbatlash mumkin. Shunday qilib, ijtimoiy hayotdagi muayyan guruhlarning qaltis, xatarli majlisi uchun xarakterli, shubhali manzara (bunday keskin hukmni «qurbon qilg‘ali» so‘zlari oqlashi mumkin) mahbuba qoshlari, qoshlar timsolida uning g‘amzali, hukmfarmo boqishini muxtasar, jozibador ifodalashga xizmat qiladi (beixtiyor mahbuba qoshlari ikki oshiqqa tamsil qilingan boshqa bir shohbayt xayoldan o‘tadi: “Go‘yiyo bir-biriga oshiq erur ul ikki qosh, Kim qo‘yar bir-birisi bir-birining ayalida bosh»).
Yana bir g‘azalda tabiatni, odamlarni shoirona nazar bilan kuzatish mevasi sifatida lirik-ruhiy manzara yaratiladi. Bayt:
Gʻam tuni anjum ko‘zi yanglig‘ yumulmas ko‘z bila,
Vah, necha gohi yuray, gohi turay, goh o‘lturay.
«Gʻam tuni» – oshiqlik qismatining ko‘chma-sayyor ramzlaridan, «abadiy mavzu»da keng tarqalgan hodisa. Birinchi misradagi samoviy nisbat – oshiq Navoiyning bedor ko‘zlari oy chiqmagan sim-siyoh kechada yorqinroq, hatto yaqinroq ko‘ringan yulduzlarga muqoyasa etilishi (ayni choqda ular «anjum ko‘zi...yumulmas» tarzida insoniylashtirilishi), har qalay, an’anaviy usul. Lekin ikkinchi misrada ifodalangan holat-manzara hayotdan olingan: «gohi yurib, gohi o‘ltirish» – boshiga nogihoniy mushkil savdo tushgan, kutilmagan tashvish-li, hatto musibatli hol yuz bergan, bu baxtsiz hodisada, ehtimol, o‘zining ham aybi borligini bilib, vijdon azobini chekayotgan nomus-diyonatli kishining chorasizlik iztirobidan o‘zini qo‘yarga joy topolmaslik holati haqqoniy ifodalangan. «Vah, necha» so‘zlari bilan o‘sha hayotiy haqiqat – betoqat holat ortiq kuchaytiriladi, unga she’riy havo, baland ruh, o‘zgacha joziba bag‘ishlanadi. Birinchi misrada aks etgan samoviy-romantik manzara bilan ikkinchi misra mazmuniga zamin hozirlagan hayot lavhasini o‘zaro bog‘lash, ma’lum uyg‘unlik, mutanosiblik yaratishda ham o‘sha hayratga yo‘g‘rilgan lutf («vah, necha») so‘zlari munosib vazifani o‘tagan. Shu tarzda, Navoiy o‘zining samoviy-ilohiy ishqqa mayli kuchli qahramoni – oshiqni real hayotiy manzaralar fonida ko‘rsatib, haqqoniy lirik lavha yaratadi.
Gʻazallarning birida hayotda yuz berishi tabiiy bo‘lgan hazin-mungli bir hodisa orqali lirik manzara yaratiladi. Bayt:
Muncha faryod Navoiydin emas, hajr tuni
– Kim qilur har kecha faryodidin el ham faryod.
Hayotni o‘z ranju sitamlari, ozorlari, hatto fojealarisiz tasavvur qilish – kamida gumrohlik, g‘ofillik... «Faryod» – uning o‘sha achchiq, alamnok hodisalari ramzi, aniqrog‘i., tug‘yonli ko‘rinishining bir so‘zda mujassamlangan timsoli. Bu so‘zda najot ilinjidan ko‘ra najotsizlik, umidsizlik alomati – isyonkor nola kuchliroq. Navoiy tungi hayotning mana shunday ozurda-foje’ hodisasi – hatto toshbag‘ir, rahmi yo‘q-loqayd odamni ham hushyor torttiradigan mahzun manzarasi vositasida hijron kechasining xalqona ohangdagi haqqoniy timsolini yaratadi: tun sukunatini seskantirib har taraf – uzoq-yaqindan taralayotgan motamsaro sadolar avvalgi kechalarda quloqqa chalingan bir (ehtimol, ikki) kishining o‘zgacha-sokin nolasidan farq qiladi. Nega bunday? Nahotki bir kechada shuncha qayg‘u, motamsaroliklar yuz berdi? Hayotning bu shafqatsizligiga odamlar qanday bardosh beradi? Ma’lum bo‘ladiki, «el faryodi» bejiz emas: to shu paytgacha ular oshiq Navoiy kechalari qilgan nolalardan goh hayratga tushganlar, goh chuqur qayg‘uga botganlar, ehtimol, o‘zaro kengashib, najot yo‘lini qidirganlar, lekin hech qanday chora topolmaganlaridan keyin alamlariga chidamay, ular ham nolakor oshiqqa qo‘shilib faryod cheka boshlaganlar... Shunday qilib, xalq qayg‘u-hasratlarining bo‘g‘izdan toshib chiqqan – mavji-tug‘yoni, azoblangan ruh hayqirig‘i bo‘lgan «faryod» vositasida hazin ohangdagi lirik-tragik obraz shakllanadi.
Yana bir g‘azalda «el» butunlay boshqacha, oshiqqa nisbatan muqobil xarakter kasb etadi. Bayt:
Kularlar el manga beixtiyorkim, har dam
Eshitsam otini beixtiyor yig‘larman.
Hayotda nimalar bo‘lmaydi? «El» tushunchasi ham avvalgi baytdagi singari doimo insonga darddoshlik, mehr-shafqat timsoli bo‘lolmaydi, aksincha, ba’zan dardsiz, hissiz olomonga aylanishi ham ajablanarli hol emas. Albatta, shoir tashbehlarining ma’nosi har gal turlicha bo‘lishi, ba’zan kinoyali xarakter kasb etishi mumkin. Baytda «beixtiyor» so‘zi takroran kelishining boisi bor, ya’ni elning oshiq Navoiyni ko‘rib beixtiyor kulishi, u bo‘lsa mahbuba «otini eshitsa» beixtiyor yig‘lashi mohiyatida ishq dardining shafqatsizligi, keng ma’noda, hayotning, qismatning adolatsizligi zuhur etadiki, na «el»ni bedardlikda ayblashga, na bunchalar yig‘lashi «osonligi» uchun oshiqqa ta’na qilishga asos yo‘q. Shu tariqa, hayotning azaliy ziddiyatlarida («kularlar» – «yig‘larman») tazod usulida ishlangan tragikomik xarakterdagi, xalqchil soddaligi, tabiiyligi bilan jozib she’riy lavha shakllanadi.
Ba’zi terma baytlarda xalqning san’atpardozlikdan xoli, lekin hikmatomiz, jonli muloqat tili, jumladan, suhbat-dialog usuli ko‘zatiladi. Bayt:
Dedim: «Erur Navoiy o‘z dardiga chorasiz», dedi:
«Gar alamimg‘a chora yo‘q, bo‘lmasa bo‘lmasun, ne tay?»
Navoiy suhbat-muloqot usulidan foydalanib, g‘azaliyotda kamdan-kam uchraydigan ikki alamli oshiq timsolini yaratadi (ularning biri Navoiy bo‘lsa, hamsuhbati – boshqa bir majnunsifat ishq fidoyisi). Hayotda xoh erkaklar, xoh ayollar bo‘lsin, ikki jafokash uchrashib qolganlarida bir-birlarining holini so‘rab bilgach, ko‘ngillarini bo‘shatish uchun dard-hasratlarini to‘kib soladilar, biror najot umid qilib bir-biridan maslahat so‘raydi, chora izlaydi va aksariyat har ikki tomon dardiga malham topolmay qiynalganda, taqdiri ilohiyga qarshi isyon qilganday: «Bo‘lmasa bo‘lmasin, netay?» deya hayqirishi, qaltis shakkoklik so‘zlarini aytib yuborishi mumkin. Ulus, ranyatning turmush tarzini, turli toifa odamlar sajiyasini, ahvol-ruhiyasini yaxshi bilgan shoir, shubhasiz, ikki darddosh oshiq timsolini chizar ekan, xalqning muomala tilida aylanib yurgan: «o‘z dardi o‘zi bilan», «dardiga chora yo‘q» kabi ibora-ta’birlarga tayanadiki, bu irsol-ul masal san’atidan ijodiy foydalanish namunasidir.
Boshqa g‘azalda suhbatdoshning ikkinchisi tabiatga ko‘chiriladi – sabo ramziga aylanadi. Bayt:
Ko‘nglum ahvolin sabodin so‘rdum ersa, dedikim:
«Telbalardek bir pari ko‘yida sargardon erur».
Saboga murojaat qilish – g‘azaliyotda keng tarqalgan an’anaviy usullardan, unga ehtkyoj: uzoqdagi mahbubga muhabbat, sog‘inch, vafo, munojot, firoq, alam, ishtiboh hislarini g‘oyibona izhor etish. Navoiyning qahramoni – «telbalardek» oshiq esa Saboga kutilmagan g‘aroyib savolni beradi: «Ko‘nglumning ahvoli nechuk?» Sabo: «Ajabo, savoling mushkul, insonning ko‘nglini o‘zi bilmasa, sabo qayerdan bilsin?» – deya savolga savol bilan javob qilsa bo‘lardi. Yo‘q, bu – avvalo, oshiq ko‘ngli, so‘ngra, muhabbat qismati dunyodagi barcha ushshoq ahli qismatiga qiyoslab bo‘lmaydigan oshiq Navoiyning ko‘ngli. Uning ahvolini faqat sabo bilishi va savolga aniq javob aytishi mumkin. Shu tarzda xalq naqllarini eslatuvchi ikkinchi misraning mazmunini sharhlashga ehtiyoj tug‘iladi. Sabo keltirgan xabar o‘zining afsonaviy ruhidan qat’i nazar, bu oshufta holu ozurda ko‘ngilning «ahvoli»ni qanchalik aniq, mantiqan asosli (muhabbat olami o‘z mantiqi, o‘z qonunlari bilan yashaydi) ifodalaydi: «Telbalardek bir pari qo‘yida sargardon erur». Mazkur bayt ham irsol-ul masal san’atining o‘zgacha ijodiy namunasidir.
Nihoyat, yana bir g‘azalda xalq naqli asosida o‘ychan falsafiy-lirik lavha yaratiladi. Shohbayt:
Xalqdin har yaramas kelsa xush ulkim, haqga
Desa bo‘lmas: «Mening uchun yana bir xalq yarot».
Xalq. Bu-birgina so‘zda ilohiy qudratning xohishi – «tengri ehsoni» tufayli shakllangan, qaror topgan, ma’lum e’tiqod, san’at, kasbu kor, sajiya, salohiyat bilan belgilanadigan maxsus qavm; barchaning dahosi, irodasi, hissiyoti, xayoloti, axloqi... Shu ma’noda birinchi misraning mazmuni naqadar haqqoniy (u kimdadir mubohasa uyg‘otishi mumkin): «Xalqdin har yaramas kelsa»ni oqlash, ya’ni nomag‘rub ma’nosini berkitishga xizmat qilar? Yo‘q, aksincha, ulug‘ donishmand, mutafakkir shoir, jamoat va davlat arbobi chuqur ijtimoiy, iqtisodiy, tarixiy, siyosiy-huquqiy, ma’rifiy-madaniy va boshqa sabablarga ko‘ra ma’lum mahdudliklar (Navoiy bunday qusurlarni uchga bo‘ladi: nafs balosi, shaytoniy tamoyil, jahl fojeasi), zaifliklar xalqning qoniga, ruhiga, tabiati (sajiyasi)ga singib ketgan, bas, ularni yashirgandan, achchiq haqiqati oshkor aytgan yaxshiroq («har yaramas»ni e’tirof etmaslik yolg‘onning yana bir ko‘rinishi bo‘lur edi). Navoiy qattiq ishongan mantiqning sobitligini, haqiqat kuchini misraga asos bo‘lgan hikmatdan bilsa bo‘ladi: «Desa bo‘lmas: «Mening uchun yana bir xalq yarot». Bunday haqiqat sabog‘ini hozir, ayniqsa, shu kunlarda uyg‘onayotgan dunyo, uyg‘onayotgan xalq, o‘zini, o‘zligini taniyotgan millat, uning azaliy e’tiqodi, tili, madaniyati, adabiyoti, san’ati, uyg‘onayotgan tafakkuri, erki, huquqi, imkoniyatlari – hammasi tasdiqlashi, asoslashi mumkin. Shu tariqa, xalqning ifodali-obrazli so‘zlari, matal va ta’birlari, uning hayotiy tajribasi, dono, sinchkov kuzatishlari zaminida o‘zining muxtasar ifodasini topgan tafsillar, lavhalar, manzaralar, jarayonlar, holatlar ma’lum ma’naviy san’atlar («san’ati ma’naviy») – she’riy usullar orqali butun, yorqin, betakror obraz unsurlariga aylanishi mumkin. Xullas, Navoiyning lirik (rubobiy) kulliyotini, «Xamsa» she’riy xazinasini xalqona ohanglar, usullar, vositalar bilan muzayan etilgan shohbaytlarsiz, biri-biridan teran, nuktadon, jozib lavha-obrazlarsiz to‘la tasavvur etib bo‘lmaydi.