Bejiz emaski, ishtiboh, ikkilanish holatlari, ehtimollik, taxminiylik alomatlari inson zakovati va xayolotining ko‘p asrlik tajribasida sinalgan, bu – ne-ne donishmand, orif zotlarning boshini qotirmagan. Fanda (ayniqsa, psixologiyada) maxsus sohaga, doimiy muammolardan biriga aylangan, aksincha, ma’lum shubhalardan xoli mutlaqo bilimdonlik da’vosi mahdudlikning boshqacha ko‘rinishi sifatida baholangan. Albatta, bu asosan mantiqiy-tahliliy tafakkurga xos sog‘lom, tiyrak hukmlardan. Hissiy-obrazli tafakkur uchun ham istisno holat emas. San’atga, she’riyatga xos sirli-sehrli, hissiy-ruhiy jarayonlarda va shuur qonunlariga unchalik itoat etavermaydigan, real haqiqatga nisbatan har doim muvofik; va mavzun kelishiga hech kim kafolat berolmaydigan xayolot va hissiyot erkinliklari, erkaliklari, o‘sha ishtiboh, ikkilanish yoki «chiroyli xato» ohanglarida ifodalanishini kuzatish mumkin. Shohbayt:
Gar kalomingni Masih anfosi dedim, ey habib,
Ayb qilmakim, g‘alat gohi tushar «Qur’on» aro.
Albatta, bu yerda Navoiy ishlatgan she’riy lutfda ishtiboh yo xato ohangi faqat vosita xizmatini o‘tayapti. Zohiran, kuzatilgan asosiy maqsad (mahbuba so‘zlarining qudratiga munosib baho berish) aniq, tafsiliy ko‘rinib turmasa ham, satrlar ruqilan – mohiyatidan anglashiladi: baxtiyor oshiq uchun yoru «habib»ining ulug‘ iltifoti aytgan so‘zlari «Masih anfosi» (nafasi)dan beqiyos darajada ortiq, sohir, moʻjizakor, ilohiy!.. Daf’atan hayajon va taraddud ichida xayolga kelgan tashbehni «g‘alat» deyish, ayniqsa, buni «Qur’on»da uchraydigan ba’zi sahv parishon nuqtalarga nisbat berish orqali nafaqat mahbuba siymosi, ayni chog‘da o‘sha «go‘zal xato», ishtiboh ob’yektlari (Masih, «Qur’on») ham ulug‘lanayotgani sezilib turadi.
Navoiy an’anaga ko‘ra goh afsonaviy figuralar ma’nosini, goh tarixiy shaxslar yo ob’yektlar nomini badiiy muqoyasa-nisbat sifatida istifoda etar ekan, buni faqat so‘z fasohati, ranginligi, jozibadorligi uchun qilmaydi. Balki muayyan ijtimoiy, ma’naviy ideali – insoniy yo ishqiy maslagi, matlabi, ezgu xayoli, xotiroti, dardli holati, kayfiyatini ijodiy ehtiyoj darajasida yorqin va muxtasar ifodalashga yo‘naltiradi. Bayt:
Navoiy bo‘lmasig‘a ozimi Iroqu Hijoz
Magar nazohati mulki Hiriy erur bois.
Avvalo, shoirning Iroqu Hijoz safarini tilga olishiga ne bois bo‘ldi ekan? Ayniqsa, Navoiydek ulug‘ davlat va madaniyat arbobi, ma’rifat va ijod xomiysi uchun yechimi oson bo‘lmagan bunday savolda genial san’atkorning turli janrdagi asarlaridan ko‘plab javob-satrlar topish mumkin (loaqal ikki bayt misol keltiraylik: «Ey, Navoiy istasang davr ahli zulmidin xalos, Ur fano dashtiga tomu bora oltuningcha bor»; «O‘z diyorimda buzug‘ ko‘ngul ne yanglig‘ to‘xtasun, Kim erur begona – ham ahbob mendin, ham habib»). Lekin, muhimi, birinchi misra zamiriga yashiringan nozik ma’no – faqat Navoiy shaxsiyatiga xos chuqur andisha hissidir: u qanchalar shikasta holu fidoyi, sabr-qanoatda yaktolardan bo‘lmasin, «davr ahli»dan yetgan turfa usuldagi ozoru sitamlar, ta’nayu malomatlar tufayli nihoyatda mushkul – diltang holga tushishi muqarrar ekanligiga, hatto uzoq-uzoqlarga bosh olib ketish xayoli bilan qattiq iztirob chekishiga shubha qilib bo‘ladimi? Shunga qaramay, har qanday mag‘rur, isyonkor, alamnok kayfiyatdan – o‘sha odil hakam – elu yurt andeshasi g‘olib kelsa-chi? Aniqrog‘i, ona Hirot mehri va dardlari barchasidan fuzunroq bo‘lishi, uning botinini, ruhini turli g‘ussalar g‘uboridan poklantiruvchi, ko‘ngliga ravshanlik baxsh etuvchi ilohiy bir ma’vo – «nazohat mulki» bo‘lib tuyulishi tabiiy holdir. Alalxusus, Navoiydek adolatpanoh, fuqaroparvar arbob, mutafakkir va murabbiy zot uchun barcha insoniy andishalardan Vatan manfaati ortiq va ustuvor bo‘lsa ne ajab!..
Nafaqat xristianlik mintaqalarida, balki musulmon dunyosida ham afsonaga aylangan Iso – Masih obraziga (ehtimol, bu foje’ hikoyatning muayyan darajada tarixiy asosi yo‘q emasdir) shoir takror-takror murojaat etmasin, har gal biri-biridan jozibroq lirik lavhalar yaratadi. Shohbayt:
Ko‘p Masihodin dam urma, qil hayotingni tufayl —
Angakim, topmish Masih oning tufaylidin hayot.
Ulug‘ shoir she’riy tafakkur va hayolotning cheksiz imkoniyatlarini istifoda etgani holda an’anaviy timsol orqali o‘z qahramoni – oshiqni MUHABBAT otlig‘ buyuk qudratning oddiy farzandi sifatida, mahbubani esa nafaqat barcha dard ahlining tirikligiga sababchi – yaratuvchi darajasida ulug‘laydi, ayni chog‘da jonsiz tanga qayta jon bag‘ishlashga qodir moʻjizakor nafasli Masihning o‘zi ham o‘sha g‘aroyib ilohiy qudratdan «hayot topgan» (bunda ehtimolki, Isoning tirilishi va (samovotga ko‘tarilishi haqidagi rivoyatga ham ishora yo‘q emasdir). Xullas, mutafakkir shoirning o‘ziga xos ishqiy falsafasiki dunyoviy muomala tiliga o‘girganda, mahbuba – go‘zallik va muhabbat omili; oshiq-insonning tiriqligi, qismati, a’moliga nimaiki bitilgan bo‘lsa— hammasi uchun uning mehri – ehsoni, shafqatu marhamati sabab bo‘lgan, demak, u ko‘ngil mulkini o‘zgartirishga qodirdir...
Gʻazallarning birida mahbuba la’li ta’rifida kutilmagan tarzda Iso haqidagi rivoyatning ikki muhim jihati qalamga olinadi. Bayt:
La’li ne kondindurur, nevchun hadis etmas dema,
Ne ato bordur Masihoga, ne farzand, ey ko‘ngul.
She’riyatda, xususan, klassikada bir so‘z – tashbeh ortiga, zamiriga bir necha ma’no yashirinishi ajablanarli emas, aks holda, she’riy nutq va ifoda jozibasiga jiddiy futur yetishi mumkin. Navoiy mahbuba “la’li»ni bir yo‘la qonga (lab rangiga nisbatan), hadisga (so‘zlash qobiliyati e’tibori-la), Masihga (jon bag‘ishlovchi ilohiy qudratga qiyosan) tamsil qiladi. «La’l»ning qonga doxil alomati («ne qondindurur») she’riy nisbatlash an’anasida, ehtimolki, uchratilmagan hol. Uning «nevchun hadis etmas»ligi – so‘zlamasligi ham asli zoti – qoniga, to‘g‘rirog‘i, Masih kabi na ota zoti, na zurriyoti – farzandi yo‘qligiga borib taqalsa kerak. Ana shunday murakkab ifodaviy silsila orqali mahbuba Masihning keng an’ana bo‘lgan jonbaxsh xususiyatiga emas, balki zot jihatdan yaktoligiga ( onasi bibi Marьyam bundan mustasno) qiyos qilinadi. Shu tarzda, shoirning qahramoni – oshiq «ko‘ngli» tilagiga ko‘ra mahbuba sukutli Masih timsolida uning kutilmagan sifati vositasida (talmeh san’atining original ko‘rinishi) g‘aroyib lirik lavha yaratiladi.
Boshqa bir baytda Masih bilan Hizr obrazlari mahbuba fidoyilari tarzida beriladi:
Yo‘q mening, balki Hizr birla Masiho joni,
Chashmai no‘sh aro jonbaxsh zulolingg‘a fido.
Oshiq mahbubining shirin labi («chashmai no‘sh») sadqasi uchun shaxsan o‘z jonining qimmati, e’tibori yo‘q deb biladi. U shunday ilohiy e’zoz va bahoga loyiqki, hatto jonsizlarga hayot ato etuvchi Masihning joni unga fido bo‘lsa kamlik qiladi, abadiy tiriklik suvini ichgan Hizr faqat mahbuba uchun boqiy umr lazzatidan kechib, o‘sha tengi yo‘q sohibjamolning «jonbaxsh zuloliga» tangri in’omini fido qilsa arziydi. Zero, mahbubaning «chashmai no‘sh aro jonbaxsh zuloli» unga jon fido qilganlarga qayta hayot bag‘ishlasa ajab emas (uni «jonbaxsh» deb atashlari bejiz bo‘lmasa kerak). Xullas, Masih, Hizr timsollari orqali ulug‘ shoir mahbub sifatlariga, keng ma’noda inson go‘zalligiga ruhiy cheksizlik, ma’naviy qimmat, barhayotlik tilaydi, bu an’anaviy talmeh san’atiga ham o‘ziga xos joziba bag‘ishlaydi.
Boshqa g‘azalda Xizr timsoli kutilmaganda bo‘lakcha maqsadga xizmat qiladi – g‘azaliyotda deyarli uchramagan bir hol – sevimli yordan abadiy uzoqlashish istagining ifodasiga aylanadi. Bayt:
Komim o‘lmoqdur habibimdan yiroq,
Gar xud o‘lsun Xizrcha yoshim mening.
Ulug‘ shoirning aksariyat g‘azallarida zamon ahlidan yetgan ozor, odamlarda insof, muruvvat ko‘tarilgani, mehr-vafodan nishon yo‘qligi uchun ulusdan qochib qutilishdan o‘zga chora qolmagani keskin, ayovsiz tashbehlarda ifsho etiladi («Parim bo‘lsa uchub qochsam ulustin to qanotim bor, Qanotim kuysa uchmoqdin, yugursam to hayotim bor»). Va aksincha, shoir qahramonining taxayyul olamida paydo bo‘lgan yor ba’zan fazoviy olislikda bo‘lsa ham, ko‘ngil u tomon talpinishi, uning yodi bilan nafas olish, suvrat – timsolini bir dam bo‘lsin xayol ko‘zgusidan nari qo‘ymaslikni xudodan yolborib so‘rash («Yorab, ul yuzni dame ko‘zumga pinhon aylama») – bunday fidoyi ohanglar oshiqning matlabi, tilagi, armoni emasmi? Darvoqe, «habib» so‘zi do‘st ma’nosini ham anglatadi, lekin odatda ko‘pchilikka nisbatan «ahbob» tarzida qo‘llanadi, Bas, mazkur baytda «habib» – sevimli yor ma’nosida kelgan ekan, oshiq nechuk u bilan avvalgiday xayoliy muloqotdan ham abadul-abad («Gar xud o‘lsun Xizrcha yoshim mening») forig‘ bo‘lishni istaydi. Bayt ruhidagi qattiq ozor ohangini, Navoiyning o‘zi keksalik deb atagan hayotining so‘ngti yillariga tatbiqan mulohaza qilib ko‘rsak, ahli ayol (oila) mehrini, ro‘shnoligini bilmay o‘tgan tom ma’noda vali shoirning ruhiy holati dramatik mushkul chiziqqa borib yetgani ma’lum bo‘ladiki, shunday umidsiz, najotsiz bir kayfiyat in’ikosi sifatida nogihonda o‘zining ishqiy idealiga zid misralar tug‘ilgan bo‘lishi ajablanarli hol emas. Bunga jahon she’riyatida misollar yetarli. Xullas, bu gal Hizr timsoli, ehtimol, o‘zining hayot g‘ussalaridan, mayli, g‘oyibona, bir necha lahzaga xalos etuvchi ruhi ziddiga Navoiy siymosining mungli bir qirra – chizgisi uchun xizmat qiladi.
Mutafakkir shoir qator shohbaytlarida afsonaviy timsollardan Qof, No‘x, Somir, Sulaymon, Mar’yam, Jamshid, jug‘rofiy atamalardan Misr, Arab, Ajam, Chin, Xuroson, Jayxun, Firot (ovrupoliklar tilida Yefrat), Albruz, Xiriy, Astrobod, Ka’ba va boshqa tashbehlarni turli she’riy san’atlar vositasida har gal o‘zgacha-rangin obrazga, lirik manzaraga, she’riy lavhaga aylantiradi. Shohbayt:
Tilar ko‘nglum qushi Anqodin o‘tsa nari yuz vodiy,
Munungdek sayr etarga Qofdin ortuq sabotim bor.
Bu shohbayt sharhida shoir qahramonini bevosita Navoiy shaxsiga nisbat bersak xato bo‘lmas. Faqat Navoiyning benihoya ozurda ko‘ngul qushi behad aziz maskanini tashlab, uzoq-uzoqlarga, na odamzod, na ular bilgan qushlar borib yetmagan manzillarga, hatto afsonalardagi «Anqodan... yuz vodiy nari» – fazoviy «vodiy”larga parvoz qilishni tilashi mumkin. Lekin dard-alamning zo‘ridan faqat uzoqlarga bosh olib ketish istagining o‘zi kifoya qiladimi? Ana shunday qudratli zamin sifatida faqat Anqo qushi kabi afsonaviy Qof (Sulaymon payg‘ambar tangri xohishi bilan shamolu bo‘ronlarga ham qo‘nalg‘a makon qilgan, yer kurrasini o‘rab olgan afsonaviy tog‘ tizmalari) singari, yo‘q, undan «ortiq sabot» kerak bo‘ladi. Bunday qat’iy, barqaror iroda-bardoshni faqat Navoiydek nafs, hirs, o‘zlik, johu mol kishanlaridan batamom forig‘u ozod kishigina tasarruf etishi mumkin, shu ma’noda Navoiy «ko‘ngil hushi»ning favqulodda jur’atli, fazoviy cheksizlikka parvoz qilish istagi she’riyat mantiqi nuqtai nazaridan to‘la asosga ega. Xullas, ulug‘ insoniy dard kuychisi Navoiy xayollarining miqyosi va shiddati uchun Anqo, Qof kabi afsonaviy timsol-nisbatlar bamisoli oddiy, matlub vositaga aylanadi.
Quyidagi satrlarda oshiqning hajr iztiroblari «daf’i» uchun xizmat qilishi mumkin bo‘lgan ikki daryo kutilmagan lirik holat-manzara yaratadi:
Ashk to‘kmakdin qurug‘och ikki ko‘z, kuydi ko‘ngul,
Daf’ig‘a o‘tning bu Jayhunu Firotim yo‘q edi.
Qurg‘oqchilik bo‘lmasa, to‘qayga bekordan o‘t tushmaydi. Ayni chog‘da har doim ham o‘t balosini suv bilan daf’ qilish qiyin. Albatta, ishq dunyosi, ushshoq qismati boshqa. Hajr yoshlari to‘kaverib, ko‘zlari quriganda jafodiyda oshiqning ahvoli o‘nglanmaydi. U yig‘laganda ma’lum darajada alamini yengillatar, ko‘ngil hasratlarini yozar edi. Endi nima qiladi? Ko‘zlari ham hayron. Ko‘ngil o‘z dardi bilan o‘zi qiynaladi, jon iztirobda to‘lg‘anadi. Intizorlik, sog‘inch, alam, xo‘rlik, zorlik, gunohkorlik, ishtiboh (botiniy), nola, unsiz fig‘on, tilsiz munojot (yolborish), sadosiz nido, najotsiz umid, ilinj, armon – baxtsiz muhabbat qismatining turfa ozoru azoblari erkinlik yo‘lini topolmay, qafas ichida ortiq chidab turolmay tutoqadi, yonadi, alanga oladi, nihoyat, ko‘ngil otlig‘ sirli xilqating to‘rt jihatiga tutashadi. Faqat dard ahlining o‘zi biladigan, nazardan pinhon bunday samoviy-ilohiy o‘tning ayovsiz xurujlarini hatto ikki buyuk daryo suvi daf’ qilishga qodirmikin (umuman, bunday ruhiy otashni suv bilan o‘chirib bo‘ladimi)? Navoiy «Jayhunu Firotim yo‘q edi» deyishi shu imkonsizlik ifodasi emasmi? Ehtimol, ulug‘ shoir xayolidagi bu oshiqning jismi, joni, ko‘ngli, ruhiyati ham boshqacha – ilohiy unsurlardan yo‘g‘rilgandir – afsonalardagi kabi o‘tda kuymas, suvda cho‘kmas, tog‘ qulasa bosmas xislatlari bilan bizning tasavvur, xayol o‘lchovlarimizga sig‘mas. Navoiy «ikki ko‘z» – ikki daryo, «ko‘ngul», «ashk» (ko‘z yoshlari), «o‘t» tashbehlari orqali oddiy inson kechirishi mushkul tuyg‘ular zamzamasidan (tanosib, tazod san’atlari vositasida) g‘aroyib lirik lavha-obraz yaratadi.
Boshqa bir she’rda g‘azaliyotning ikki ko‘chma sayyor obrazi ikki mamlakat vositasida ochiladi. Bayt:
Keldi Shirin bila Layli sanga hayron, garchi
Bu ikov hasratida erdi Ajam birla Arab.
Ma’lumki, Navoiy o‘zi xayolan yaratgan mahbubaning vatani o‘sha zamonda ikki nom bilan atalardi: Xuroson « va Mavarvunnahr (yoki Turkiston). Ulug‘ baynalmilal e’tiqod va mushohadaga ega bo‘lgan mutafakkir shoir turli el, elat, mamlakat, qit’a farzandlarini insonlikda teng tutgani holda, o‘z yurtining vatanparvari sifatida asosan turk-chig‘atoy tilida yozdi va turk tilini tarannum etdi. She’riyat san’atining sinalgan vasf usulidan ijodiy foydalanib, ayni chog‘da o‘z ilhomi, shavq-rag‘bati, niyat-muddaosi amri – ilohiy qalam kuchi bilan qadrdon elatdoshi – orzu malagi, xayolning mujassam timsoli bo‘lgan o‘sha turk go‘zali turli iqlimlarda shuhrati ketgan go‘zallardan (mayli, aslan) ortiq bo‘lsa borki, aslo kam emas, degan samimiy ishonch, g‘urur, ruhiy qanoat hislari bilan yashadi. Yuqoridagi shohbayt ana shunday ezgu niyatning alisherona she’riy xayol nuri bilan jilolangan namunasidirki, ana endi uning mazmunini muxtasar holda sharhlab o‘tsak bo‘ladi: Navoiy xayolida yaratilgan Xuroson yo Turkiston go‘zalining ta’rifi va dovrug‘i ne-ne sohibjamollarga boy boshqa mamlakatlarga borib yetdi; chunonchi, o‘sha tillarda doston bo‘lgan Shirinu Laylilap uning malohati va latofatidan lolu hayrondirlar, holbuki, hanuzgacha butun Ajam, butun Arab «bu ikov hasratida» kunduzlari tiyra, tunlari bedor o‘tardi... Ikki oshiq va shaydo mamlakatning go‘zallik malikalari bunday raqobatga qanday dosh beradilar?..Talmeh san’ati bilan oro berilgan bu shohbaytda oddiy, an’anaviy tashbehlar orqali betakror lirik obraz lavha yaratiladi.
Gʻazaliyotda mahbuba husnining ta’rifi bilan nozu g‘amzalari tasviri bir-birini to‘ldirgani holda, uning portret chizgilari tiklanadi. Shohbayt:
Qaysi sohirkim dedikim: «Somiriy shogirdimen»,
Dedi g‘amzangkim: «Erur shogirdim – ustozing sening».
Dunyodagi barcha gulchehralar, lolaruhlar, oyyuzlilar g‘amzasi... O‘zi nima bu? Atirgul yoki guli ra’noning xori (tikoni) kabi go‘zallikni yomon nazardan yo qilmishdan muhofaza etuvchi vosita – qalqonmi yo boshqa siri, sababi bormi? Ehtimol, faqat sohib jamollarga mansub, o‘shalargina bilishi, tugal egallashi mumkin bo‘lgan sehrgarlik kasbi, san’atidir; ehtimol, bu ushshoq ahlining dardi kabi mahbublar kashf qilgan g‘aroyib va g‘oyib ilmdirki, har bir go‘zal o‘z «izlanish va kuzatish»lari bilan uning rivojiga hissa qo‘shar... Navoiy o‘zining xayol timsoli bo‘lgan mahbubaning bechora oshiqqa ko‘rsatayotgan g‘amzalari kuchi, ta’siri haqida aniq tasavvur hosil qilish uchun afsonadan foydalanadi. Muso alayxissalom zamonidan mashhur bo‘lgan sehrgarlar piri Somiriy hamon – shoirning qahramoni yashagan davrda ham sohirlar murshidi hisoblanadi. Lekin mahbubaning afsun-g‘amzalaridan Somiriy shogirdlari ham hayron. Navoiy muvozana (parallelizm) usulidagi savol-javob bilan o‘zi kuzatgan maqsadni ikkinchi misrada g‘oyat muxtasar, yorqin lavhada ifodalaydi: «Dedi g‘amzangkim: «Erur shogirdim – ustozing sening». Bu – mahbuba obraziga o‘zgacha sehr-joziba baxsh etish usullaridan biri, shoir qalamining mislsiz qudratidan yana bir dalolatdir.
Nihoyat, musulmonlar uchun eng muqaddas ehrom – Ka’ba tashbehi vositasida gumanistik mohiyati va badiiy-obrazli jozibasi bilan benazir lirik lavha yaratiladi. Shohbayt:
Kimki bir ko‘ngli buzug‘ning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim, Ka’ba vayron bo‘lsa, obod aylagay.
Xudoga shukur, haqiqatni (jumladan, din-imon so‘zini) aytishga taraddudlanib, ortiq hadiksirab, nye-ne andishaga boradigan kunlar orqada qoldi. Haq so‘z shuki, hazrat Navoiy tilga olgan buningdek muborak so‘zlarning chin ma’no va qimmati, shak-shubhasiz, islom ta’limoti, axloqi bilan, ilg‘or tasavvuf g‘oyalari bilan, muhimi, ularni odamlar ne chog‘liq anglab yetishi, bu so‘zlardan qanchalik ta’sirlanishi bilan bog‘liq. Hatto klassik she’riyat bilan ozmi-ko‘pmi muloqotda bo‘lgan xushta’b kitobxon ham jamiyatimizda (ehtimol, zohiran) ko‘pchilikni tashqil qilgan dahriy-materialistlar bilan yonma-yon yashagani, ishlagani yo o‘qigani uchun kechagina islom va so‘fiyona she’riyat so‘zligiga munosabatda o‘zini saqlashga, ehtiyot bo‘lib, tilini tiyib gapirishga odatlangan edi. Ma’lumki, Qur’on, Hadis so‘zlarigina emas, masalan, keng muomaladagi ko‘ngil, dil, ruh, hol, imon, ixlos, halol, pok, savob, tavof, hayriya, ehson, zakot, munojot kabi so‘zlar islom falsafasida, sufizm simvolikasida o‘ziga xos teran ma’nolarda talqin qilinadi (ularda dunyoviy, insoniy ma’no bilan ruhiy, ilohiy mohiyat bir-birini to‘ldiradi). Shuningdek, islomiyatning eng muqaddas ehromi Ka’ba faqat birinchi darajali aziz qadamjo ziyoratgoh, eng tabarruk zamingina emas, ayni paytda imon-e’tiqod, poklik, komillik ramzi, fano va baqo butunligi, ruh go‘zalligi timsoli hamdir. Shuning uchun bu qutlug‘ kalom she’riyatda eng mukarram, moʻtabar tushunchalarni ifodalashda badiiy nisbat sifatida olinadi. Masalan: «Ka’baki, olamning o‘lub qiblasi, qadri yo‘q andoqki ko‘ngul ka’basi». Shubhasiz, har bir yaxshi niyatli, pok xilqatli kishining ko‘nglini sifatlab kelishi mumkin bo‘lgan bu tashbeh, ochig‘i, komil musulmon – imoni butun kishilarga nisbatan aytilsa, o‘zining chinakam, munosib darajada yuqori qadrini topishi mumkin. Endi bevosita yuqoridagi shohbayt mazmunini muxtasar sharhlashga o‘tsak bo‘ladi. Navoiyning odamzod bolalariga mehr-shafqatda tengii yo‘q qahramoni – orif bir begunohning ko‘ngli buzulganini ko‘rsa o‘zining ham ko‘ngli buziladi, dunyoning obodligi ko‘ziga ko‘rinmaydi, to o‘sha ozurda hol diliga chirog‘ yoquvchi sehrli, xayrli so‘z topilmaguncha oromini topolmaydi. Shuning uchun ham shoir Hotamtoy saxovatidan ortiq bo‘lgan bunday ma’naviy himmat, ruhiy madadni eng bosavob va beminnat bir jasorat – «Ka’ba vayron bo‘lsa, obod aylamak» bilan teng («oncha borkim») deb biladi. Lekin shunisi haqiqatdirki, Ka’ba so‘zining nechun muqaddas ekanini, uning ilohiy ma’nosini ozmi-ko‘pmi idrok etolgan chin musulmongina xoh o‘z dinidagi, xoh tarso yo boshqa e’tiqoddagi bashar farzandining dardiga darddosh bo‘lishi mumkin. Demak, insonning insonga yaxshilik, muruvvat qilishida, mehr-shafqat ko‘rsatishida imon butunligi, e’tiqod ustuvorligi belgilovchi vazifani ado etadi.
Aksincha, turli lavozimdagi, hatto nomdor, lekin imoni zaif, vijdoni g‘ofil kimsalar inson dardiga munosabatda o‘zlarini tag‘ofilga soladilar...»Bir ko‘ngli buzug‘», «Ka’ba vayron» iboralaridan shoir kuzatgan maqsad ham shu – imonga da’vat emasmi? Xullas, hayoti va ijodiyoti bilan benihoya tabarruk bo‘lmish Navoiy mazkur shohbayt orqali dini islomning insonga mehr-shafqat, muqaddas tushunchalarga kamoli e’timod (ishonch) ruhidagi ta’limotiga she’riy sayqal beradi...