«Ko‘ngil» timsoli, agar Navoiyning butun rubobiy lirik she’riyatini bamisoli ulug‘ va g‘aroyib bir vujud deb bilsak, o‘sha tirik xilqatning yuragidir, deya ta’riflasa mubolag‘a bo‘lmas, illo, bu qutlug‘ timsol zamiridagi ruhiy olamning sirli teranligi, moʻjizakor qudrati, daxlsiz erkinligi, maftunkor sehr-jozibasidan chindan ham «aql boshi aylanishi» mumkin. Bu ajablanarli hol emas. Mashriqu mag‘ribning ne-ne sohir shoirlari ko‘ngil xilqatini tahqiq etolmay, mohiyatiga yetolmay, hayrat, armon, alam, iftixor tuyg‘ularini izhor etganlar. Genial Gyote yozadi: «O mening ko‘nglim! Sen mening yagona g‘ururimsan. Yolg‘iz sen – menikisan, menga daxldorsan. Aqlan bilganlarimni boshqalar ham bilishi mumkin. Lekin sen daxlsiz mulkim, g‘ururimsan: o mening ko‘nglim!..» Navoiydan shohbayt:
Vah, ne tole’durki, topmay umre istab yorni
Chun seni yor istagay – topilmagaysen, ey ko‘ngil!
Bu ajoyib lutf-baytda Navoiy kamoli shavqu rag‘bat bilan, suyub ishlatadigan, uning chinakam ruhiy chanqoqligi-yu ijodiy-estetik qoniqish hissini mujassam ifoda etgan manzara namunasini ko‘ramiz: «ko‘ngul» timsoli oshiq ahlining yagona ezgu armoni, doimiy dardi-hasrati bo‘lmish «yor» tashbehi bilan (boshqa bir shohbaytda «oshiq»lik musulmonlikning ma’no-mohiyati – muqaddas e’tiqod: «imonu dini islom» bilan yuzma-yuz qo‘yilganiday) favqulodda nozik mantiqiy munozaraga kirishadi. Gʻaroyib ziddiyatni ko‘ringki, oshiq umr bo‘yi o‘ziga birdan-bir munosib, hamjinsu vafodor «yor istab topmay» jahon ovorasi bo‘lsa (beixtiyor shoirning «istadim», «topmadim» radifli g‘azallari yodga tushadi: «Qon yutub umre jahon ahlida bir yor istadim...»; «Mehr ko‘p ko‘rguzdim, ammo mehribone topmadim...»), o‘sha hamishalik armoni bo‘lgan «yor» uchun yorug‘ dunyoda eng aziz, hamroz do‘st xizmatini o‘taguvchi, uning ruhiy najot manbai, orzu-umidlarining eng matlub va mahram maskani bo‘lib qoluvchi ham «ko‘ngil»dir. Qizig‘i shundaki, bunday noyob ruhiy-ma’naviy ne’mat «istaganda topilmasligi» bilan qadrli. Yana ajabrog‘i, «ko‘ngul»ning shu qadar daxlsiz, sirli-samoviy yuksakligi oshiq uchun «ne tole’» tarzida, kamoli mamnuniyat belgisi – baxtiyorlik hissi bilan baholanishida. Bu «yor» – muhabbat timsolida komil inson sha’niga, uning go‘zal ma’naviy – ruhiy olami - ko‘ngil mulki sha’niga aytilgan, o‘z ziddiyati bilan jozib qo‘shiqdir.
Navoiy mushohada tarzining qanchalik nozikligini, so‘zning badiiy imkoniyatlariga munosabatda shoir nechog‘lik erkin, yuksak mavqeni egallaganini, uning “tab’i poku xotiri sof»ligi siri nimada ekanini, ayniqsa, ko‘ngil va jon, ko‘z va yuz, xol va xayol, qaddu soch, jismu ruh kabi xos (maxsus) lirik obrazlar, ularning sharhi orqali birmuncha aniq tasavvur etsa bo‘ladi. E’tiborli nuqtalardan biri shundaki, Navoiy, masalan, «ko‘ngil risolasi»ni tuzishda ko‘proq tabiat hodisalapidan foydalanadi. Bayt:
Gulshani jisming aro gul g‘unchasi
Butsa, gumon etma, ko‘ngul g‘unchasi.
Bunda, avvalo, badiiy mantiq taqozosiga ko‘ra inson – mahbuba bilan tabiat moʻjizasi – gulg‘uncha tushunchalaridan tanosib yaratish uchun qiz bolaning navnihol, go‘zal jismi – qomati gul g‘unchalari avji yetilgan gulshanga muqoyasa qilinadi. Bu, albatta, zohiriy uyg‘unligi suvrat o‘xshashligi (asli Navoiy xayoldagi mahbubining «gulshani jismi aro» – qomatida «gul g‘unchasi butsa» deyish bilan nimaga ishora qilayotganini kitobxon hukmiga havola etamiz). Qolaversa, ko‘ngil (yurak)ning shakli ham g‘unchani eslatadi. Lekin bu go‘zal suvratda nozik siyrat – nuktadon ma’no yashiringan: avval mahbuba ko‘nglida – qalbida yoshlik latofati va balog‘ati, qizlik orzu-xayollarining tabiiy larzalari va pinhoniy-sirli alomatlari bamisoli g‘unchadek yetilib – to‘lishmasa, bu sehrli, tug‘yonli tugunchak uning qomatida zohir bo‘larmidi? Shu tariqa, daho san’atkor gulg‘uncha bilan ko‘ngilning o‘zaro nisbatidan jism va ruh, zohir va botin uyg‘unligi haqida, xususan, hali ko‘ngilda pinhoniyligi bilan jozib muhabbat (garchi bu muborak kalima tilga olinmasa-da) xayollari haqida betakror obraz-lavha yaratadi.
Ko‘ngilning o‘sha gulshanu o‘sha gul vositasida shakllangan yana bir she’riy timsoli. Bayt:
Bog‘chai dahrki, yuz toza gul —
Topti, qayonkim nazar etti ko‘ngul.
Bu shohbayt ko‘ngil timsolida insonga, uning ruhiy dunyosiga berilgan qimmatning favqulodda nozikligi, teranligi bilan ajralib turadi. Navoiy tafakkuri va tahayyulining g‘aroyib kuchini ko‘ringki, fazlu kamolda tengsiz oshiq, avvalo, olamga faqat ko‘ngil nigohi bilan «nazar etadi» (bunday komil va solim munosabatning bahosiga nima yetsin!). Qolaversa, bunday bokira, moʻjizakor nazar tushgan har bir nuqtada «yuz toza gul»ning unishi ajablanarli emas. Bu umidbaxsh, xayrbod xayol beixtiyor xalq orasida keng tarqalgan «Hizr nazar qilgan» degan yaxshi niyat, pokiza umid ramzi – matalni eslatadi. Lekin shohbaytdan Navoiy kuzatgan o‘y-muddao ruhan qanchalik teran bo‘lsa, ma’naviy-axloqiy nuqtai nazardan ma’no ko‘lami shunchalik kengdir: qaniydi odamlar dunyoga faqat «ko‘ngil nazari» bilan boqishni inson komilligining yorqin alomati deb bilsalar, buni odatga aylantirsalar, toki uning samari – haqiqiy ne’matlari o‘zining munosib bahosini topar, faqat «toza gul» maqomida e’zozlanar edi. Illo, faqat ko‘ngil (shubhasizki, ulug‘ gumanist shoir komil inson ko‘nglini ko‘zda tutadi) rishtasi bilan bog‘langan o‘y-niyat, orzu-murod, faqat ko‘ngil bilan qilingan ish-amal turfa xil yolg‘on, riyoli, g‘arazli, tama’li, minnatli-mahdud mayllardan xoli – «toza», insoniy samaralar berishi mumkin; bu har bir (sofdil kishini, xalq va millatni g‘aflatdan, uyg‘otishning, gumrohlik, jaholat ofatidan asrashning eng to‘g‘ri yo‘lidir.
Tabiatdan olingan, aniqrog‘i, xalqning nozik didi, xushta’bligi, shoirning nafosat tuyg‘usi bilan oro berilgan azaliy tafsil, an’anaviy tashbehlar («barg», «gul», «g‘uncha», «qush», «bulbul», «suv», «ko‘zgu» va hokazolar) orqali har gal o‘zgacha, rangin ko‘ngil obrazi shakllanadi. Shohbayt:
Gulbuni ishratdin uzgil bargi payvand, ey ko‘ngul,
Gʻunchadek bo‘l qon yutub kulmakka monand, ey ko‘ngul.
Zohiran, birinchi misra mazmuniga qarab, Navoiyning qahramoni – oshiq ahvoli ruhiyati haqida hukm chiqarish, go‘yo uning ko‘ngli faqat «ishrat gulbuni» (gul butasi yo gul shoxi)dan «barg uzish» istagiga moyil deb xayol qilish sahv yoki bir yoqlama baho bo‘lur edi (vaholanki, bunday shodmon, ishratsaro kayfiyatni ba’zan ko‘ngli vayron, g‘arib kishi ham xayol qilishi mumkin). Lekin sohir so‘z san’atkori har galgiday hayot mantiqi bilan she’riyat mantiqi o‘rtasidagi nozik, ba’zan o‘ta murakkab ruhiy aloqa manzarasini chizish (Navoiy tasavvuridagi oshiq ko‘ngli ishrat gulidan bir «barg uzish» bilan kifoyalansa ne ajab!) vositasida asosiy maqsad – g‘oyaning badiiy ifodasi uchun zamin hozirlaydi, natijada ko‘ngilning haqqoniy va hayotbaxshligi bilan naziri yo‘q bir obrazi yaratiladi: g‘unchadyek bo‘l qon yutub kulmakka monand, ey ko‘ngul». Vo ajab! Gul g‘unchasining tuzilish-tarziyu asta-sekin rivojlanish – ochila borish jarayoniga she’riy ramz sifatida kelgan «qon yutub» va «kulmak» muqobil so‘zlari yana qayta badiiy nisbatga aylanadi – endi oshiq ko‘ngilning ham botiniy (g‘am-anduhli), ham zohiriy (quvonch-sururli) holatini ifodalashga xizmat qiladi, bu tazod san’atining nafis bir namunasidir.
Bu jozib misrada tabiat hodisalariga xos o‘zgarishni ijtimoiy hayot ziddiyatlariga qiyoslash orqali inson (shoirning qahramoni – oshiq yo orif)ning bukilmas irodasi, go‘zallik e’tiqodi ulug‘lanadi: shaydo ko‘ngil hayot bog‘idek moʻjiz, rangin, ayni chog‘da murakkab, sirli xilqatning har qanday mushkiloti – dardlarini ham, uning in’omi – quvonchlarini ham sabr-toqat va shukronalik tuyg‘ulari bilan kechirmog‘i darkor...
Navoiy g‘azaliyotida «g‘uncha» tashbehi orqali oshiq ko‘ngilning suvratida uning siyrati – ahvol ruhiyasi ochib berilgan shohbaytlar oz emas. Bayt:
Sendin ayru xo‘blardin ochilur ko‘nglum, vale
Gʻuncha yanglig‘kim ocharlar kuch bila atfol ani.
Baytning joziba siri nafaqat muqoyasaning hayotiyligida – bolalik dunyosiga xos g‘aroyib hodisaning nozik she’riy did bilan misraga – so‘zlar lavhasiga ko‘chirilganida, ayni chog‘da an’anaviy hijron dardi – oshiq hasratining o‘zgacha va rangin ohangda: taskin, ovunch, kinoya, o‘kinch, tug‘yon, yolborish tuyg‘ulari yo‘g‘urmasi tarzida ifoda etilishida ham. Hajr iztiroblari – tanholik, sog‘inch qiynoqlarini kechirayotgan oshiq ko‘zlariga yorug‘ va keng dunyo tor zimistonga aylanganda yaqin do‘stlar, munislar uni yolg‘izlatib qo‘ymaydilar – samimiy mehribonliklar ko‘rsatib, «ko‘nglini ochish»ga intiladilar..Lekin, nadomatlar bo‘lsinki, yuksak taqdirga, tahsinga munosib bunday marhamatu inoyatlar oshiq ahvolini zarracha yengillatmaydi, aksincha, uning dardini purziyod qiladi. shu sababli «xo‘blar» ko‘rsatgan barcha iltifotlar... go‘yo bolalar gul g‘unchasini ochmoq bo‘lib pora-pora qilganlarini eslatadi. Holbuki, tabiatning hissiz-dardsiz go‘zalligi – g‘unchaning zaminu quyosh, suv va havo ardog‘ida erkinlab, yayrab o‘smog‘iga, tadrijiy takomil jarayonlarida yetilib-yozilib ochilmog‘iga nima yetsin! Inson ko‘ngli, xususan, dard ahli – oshiq ko‘nglining «ochilmog‘i» uchun uning dildori – mahbubidan o‘zga zot ham chorasiz, najotsiz... Shu tarzda bir paytda ikki badiiy san’at (bu Navoiyning aksariyat terma baytlari uchun xos xususiyat) – «ochmoq» fe’lining ma’no qirralaridan tajnis hosil bo‘lsa, yaxshilar bilan bolalar («xo‘blar» va «atfol») nisbatidan tanosib yaratiladi.
Gʻazallardan birida «g‘unchadek ko‘ngul»dan an’anaviy gul – bulbul majozlari vositasida rangin va jozib lirik lavha yaratiladi: Bayt:
Istasang, ey gul, Navoiydek xushilhon bulbuli,
Gʻunchadek ko‘nglin malomat xoridin qon aylama.
Bu baytdagi majoziy obrazlarning ma’no-mohiyatini shunday sharhlash mumkin: gul (mahbuba timsoli) azaldan bulbul (oshiq ramzi) nolalarini eshitsa ham eshitmaganga, o‘zini tag‘ofilga soladi, bunday loqaydlik, beparvolik yoki o‘z husnu jamoliga mag‘rurlik bamisoli bulbulning «g‘unchadek ko‘ngli»ga «malomat chori» (tikoni) bo‘lib sanchiladi («ko‘ngil» – yurakning g‘unchaga muqoyasa etilishi zohiran qanchalik tabiiy, nafis bo‘lsa, mohiyatda shunchalik mungli-dardli hamdir, zero, yuqorida sharhlab o‘tilgan boshqa bir baytda shunday misra bor: «Gʻunchadek bo‘l qon yutub kulmakka monand, ey ko‘ngul»). Shomu sahar davom etgan bunday g‘amzakor tag‘ofil, shafqatsizlik oqibatida ko‘ngil qonga belanishi aniq. Ko‘ngli qon bo‘lgan bechora, (benavo bulbul qanday qilib «xushilhon» (ovoz qo‘yib, shavqqa to‘lib) sayrasin? Shoxida shaydo bulbul shavqu dard bilan sayrab turmagan gulning husni-jamoli faqat uning o‘ziga kerak. Bulbulsiz gulning egasiz, kimsasiz bog‘dan, shamsiz kechadan farqi bormi? Bunday mantiq kuchi, ayniqsa, shoirning qahramoni – oshiq Navoiyning «xushilhon bulbul»ga tamsil qilinishi bilan o‘zini to‘la namoyon etadi. Shu tariqa, «gul – bulbul», «g‘uncha – xor» an’anaviy timsollari orqali tanosib usulida betakror lirik lavha yaratiladi.
Ba’zan «g‘uncha – ko‘ngil» nisbatlaridan tazod usulida tutilmagan she’riy manzara shakllanishi mumkin. Bayt:
Gunbazin qildi imorat g‘unchaning yoz yomg‘uri,
Telba ko‘ngul uyi savdo selidan vayron hanuz.
O‘tkinchi «yoz yomg‘uri»ning faqat «g‘unchaning gumbazi»da yarqirab ko‘rinishi qanchalik o‘tkir san’atkorona nigoh mahsuli! – ruh tetikligi, xotir tiniqligi, tab’ ravonligi ifodasi ham..Lekin bu hayotbaxsh, ruhafzo manzapaga zid holda (tazod usulida) ikkinchi misrada oshiq «ko‘nglining vayron»ligi xalqona falsafiy talqinli («savdo seli») obraz sifatida ifodalanadi. Faqat Navoiyning mushohada tarzi yaratishi mumkin bo‘lgan badiiy-mantiqiy silsila – muqoyasi, tashbehlar shodasi (g‘unchaning tuzilishi – imorat gumbazi – ko‘ngil uyi; yoz yomg‘uri – savdo seli) qanchalik hayratbaxsh! Ayni chog‘da g‘uncha gumbazining yomg‘irdan yashnashi – obodligi ko‘ngil uyining vayronligiga muqobil-kontrast qo‘yilishi oshiq qismatining qanchalik qattiqligini yanada qabartirib ko‘rsatadi. Aksari bahordagi sel – tabiiy ofatning uylarni vayron qilib, odamlarga qayg‘u-kulfat olib kelishi bir sariyu, «savdo seli» – qismat xohishi va nogihoniy balo-ofatlardan, ayniqsa, oshiqning «telba ko‘ngli» kechirgan jafolar bir sari. Shu tariqa, ko‘ngilning tabiat moʻjizalaridan g‘unchaga qiyosan chizilgani holda, kutilmagan hazin-foje’ obrazi yaratiladi.
Boshqa bir g‘azalda ko‘ngilning «buzulg‘on», «vayron» holati ijtimoiy dard bilan yo‘g‘urib beriladi: Bayt:
Ochilur ko‘nglum qilur sayr el buzulg‘on ko‘nglini,
Chug‘z qilg‘ondek tarab kasbiga har vayronni tavf.
Birinchi qarashda, bu shohbaytda el-ulus g‘ami bizga tanish dardli kinoya ohangida ifodalanadi (beixtiyor avvalgi bir baytdagi «xo‘blardin ochilur ko‘nglum» naqli-lavhasi esga tushadi). Lekin bu galgi «ochilish» aniq manzara orqali ortiq mahzun kayfiyat tug‘diradi: boyqush har bir vayronani tavof etishni vaqtichog‘lik odati («tarab kasbi»)ga aylantirgani singari Navoiy qahramoni – shoir va orifning ko‘ngli «el buzulg‘on ko‘ngli»ga yaqinlik, darddoshlikdan ruhiy qanoat, taskinu orom topadi. Bu barcha ulug‘ gumanist shoirlarga xos xislat emasmi? Demak, zohiran kinoyaomuz tuyulgan hol mohiyatda achchiq haqiqatni – Navoiyning o‘z zamonasi va zamona ahliga dildan, og‘riqli munosabatini ifodalashga xizmat qiladi. Ikkinchi misraning mazmuni faqat muhoyasa – an’anavny muvozana (parallelizm) usuli sifatida berilgan bo‘lsa-da, unda mamlakat vayronalariga ishora yo‘q emas. Albatta, baytdan kuzatilgan maqsad el-ulusning «buzulg‘on ko‘ngli»ga shoir qahramonining munosabati orqali insoniy mehr-shafqat, muruvvat g‘oyalarini ulug‘lashdan iborat. Shunday qilib, ko‘ngilning «xalq g‘ami», «el komi» («...Bas el komin pavo ayla o‘zingni komron ko‘rgach») – ijtimoiy dard bilan yo‘g‘rilgan, ruhan teran, haqqoniy («el buzulg‘on ko‘ngli») lirik lavha-obrazi yaratiladi.
Boshqa bir g‘azalda «chug‘z (boyqush) – vayrona» nisbati orqali xalq rivoyati bilan sayqal be rilgan lirik manzara chiziladi. Bayt:
Chug‘z bo‘lmish ganji vasling shavqidin ko‘nglum qushi,
Zahmi ko‘p ko‘nglum uyi ul chug‘zning vayronidur.
Silsilali tashbeh (tashbehi musalsal) san’at usuli bilan muzayan bu shohbaytda lirik manzara bir necha badiiy qirra kasb etadi (ko‘ngil – qush, qush – boyo‘g‘li; ko‘ngil – uy, uy – vayrona, vayrona – ganj manbai), Obrazli silsilaning har qaysi halqasi – bandi o‘zining muayyan hayotiy-mantiqiy va badiiy iminiga ega; «ko‘ngil qushi» oshiqning «vasl shavqi» tomon talpinishini ifodalaydi; uning boyqushga tam-sil qilinish sababi «ganj» xayolidan; «ko‘ngil uyi» o‘z zaxmlari bilan vayronani eslatadi, vayronalar bag‘rida ganj yashiringani haqidagi xalq rivoyati ham bejizmas. Navoiy mana shu zanjirli tashbehlash usulidan ijodiy foydalanib, zaxmli ko‘ngilu boyqush vayronasi nisbatlari orqali hazin ohangdagi ko‘pqirrali lirik obraz yaratadi. Bu shoirning ishqiy e’tiqodi – yuksak va teran xayollari kabi so‘z dahosi cheksiz imkoniyatlarni tasarruf etishidan dalolat beradi.
Ayrim g‘azallarda «ko‘ngil» obrazini yaratishda «qush» tamsil sifatida keladi: Shohbayt:
Tushti zulfi domig‘a ko‘ngul qushi mayl aylagach,
Ul taraf ruxsori ko‘zgusin suv, xolin dona deb.
Garchand baytda ko‘z – nigoh haqida so‘z bormasa ham, (satrlar ruhidan mahbuba ruxsori va xoliga banogoh oshiq nazari tushgan-u oqibatda ko‘ngil o‘z erk-ixtiyoridin ayrilgan bandi-tutqunga aylangan. Shubha yo‘qki, ulug‘ san’atkor bevosita tasvir – voqeanavis usulidan Ko‘ngli to‘lmaydi, istioraviy-ramziy ifoda tarziga bo‘lgan ehtiyoj ruxsorni – ko‘zguga, ko‘ztuni – suvga, yuzdagi xolni suv betidagi donaga, mahbuba zulfini tuzoqqa, oshiq ko‘nglini donaga duch kelib, domga ilingan qushga tamsil etishni taqozo qiladi.
Shu tariqa, ruxsor, xal, zulf va ko‘ngil mayliga bog‘liq oshiqona-lirik kechinma ovchi hayotidan olingan dom, dona, qush, suv tafsillari vositasida ko‘ngil obraziga aylanadi.
Ba’zan ov manzarasi vositasida original she’riy lavha chiziladi. Bayt:
Ram yegan ko‘nglum qushin tutmoqqa go‘yo safhada
Nuqtau xat birla sochib dona yoymish domini.
Shoirning qahramoni – oshiq kuchli hayajon, iztirob ichida qancha intizorlik kunlaridan keyin, nihoyat, mahbubidan javob maktubini olgan. Odatda qush ovlash jarayonida aldangan sayd xatarni sezib qolib, qattiq sarosima ichida domdan qutilib ketishga chandon urinadi, talpinadi. Mana shu manzara oshiqning borligicha larzaga kelib, qalbigacha titroq kirib,aqlu hushi parishon bo‘lib, xat o‘qiyotgan holatiga qiyos etiladi. Qanchalik kulmak mushohada mevasi! «Safhada» bitilgan so‘zlar go‘yo ov maydoniga yoyilgan dom – to‘r bo‘lsa, arab yozuvidagi nuqtalar sochilgan donalar...Ayniqsa, cho‘chitilgan va qo‘rqitilgan («ram yegan») qushning bezovta ko‘ngilga nisbati (ularda zohiriy o‘xshashlik ham yo‘q emas) oshiqning ruhiy holatini aniq, haqqoniy ifodalaydiki, buni ko‘ngil timsolida lirik-dramatik lavha yaratishning ajoyib namunasi desa bo‘ladi.
Ko‘ngilning mahbuba xayolida qurbsiz-chorasiz holatini qushlar parvoziga muqoyasa etish bilan Navoiy xayolidagi muhabbat falsafasidan yana bir jozib she’riy lavha chiziladi. Bayt:
Visol avji biyik, ey ko‘ngul qushi, sen past,
Yetishmak anda ne mumkin, agar havo qilsang.
Mutafakkir shoir satrlarida «biyik – past» muqobil nisbatlari (tazod usuli) orqali nafaqat turli qushlarning turlicha parvoz darajasi («havo qilishi») olinadi, balki mohiyatda «visol avji»ning xayoliy, ilohiy yuksakligi bilan «ko‘ngil qushi»ning oddiy dunyoviy holati – inson qismatining juda cheklangan imkoniyatlari o‘rtasidagi fazoviy tafovut zuhur etadi. Bunda Navoiy anglab yetgan «visol avji» falsafasini adabiyot ilmida necha o‘n yilliklar davomida ma’lum andozaga aylangan ijtimoiy-sinfiy omillar bilan bog‘lab tahlil qilishga intilish haqiqatdan uzoq, behuda urinish bo‘lur edi. Aksincha, ulug‘ shoir «ko‘ngil qushining havosi past»ligi, demak, «yetishmak anda ne mumkin»ligi asli muhabbat qismatida bor, degan azaliy g‘oyani ilgari suradi va shubhasiz, an’anaga munosib ehtirom saqlab, mahbubaning xayoliy timsolini ulug‘laydi; oshiqni shikasta hol, faqiru xoksor ko‘rsatish zamirida tasavvuf falsafasining o‘zlikdan kechish, uni nafs domidan – lazzat, rohat, orom, maishat va ishrat kabi o‘tkinchi-foniy, ma’naviy mahdud na xudbin tamoyillar yukidan xalos etish g‘oyasi yotadi. Navoiy suvratda ulug‘ amirlik unvoniga musharraf bo‘lsa ham, siyratda – sabr-qanoatda, toat-ibodatda, odamlarga mehr-shafqatda hamisha vali zotlar darajasida turganini uning g‘azaliyotidan, boshqa lirik, epik, nasriy janrlardagi asarlaridan anglab olsa bo‘ladi. Bayt:
Ishq ko‘nglumga tushub nobud bo‘ldi ruhu nafs,
O‘t chu bir kishvarga tushdi – poku nopok o‘rtanur.
Ne ajabki, ishqning moʻjizakor-ilohiy o‘ti nafaqat vujud, uning tabiiy istak-ehtiyojlari – nafsni o‘rtab-kuydirish bilan kifoyalanadi. Agar ma’naviy qudrat – insoniy e’tiqodning o‘lim vahmini, dahshatini pisand qilmaydigan buyuk kashfiyoti – tasavvuf falsafasining nizomlariga ko‘ra, inson jismining nafs atalmish ehtiyojlariga nopoklik muhri bosilgan ekan, mantiqan shunday savol tug‘iladi: nechuk poklik timsoli – ruhiyat ishqning muqaddas gulxanida jism-nafs bilan teng kuyishi, yonib bitishi kerak?.. To‘g‘ri, ikkinchi misraning mazmuni, ya’ni xalqona naqlga ko‘ra, real hayotdagi hodisa – o‘t tushgan joyda hamma narsa («poku nopok») kuyib ketishi ajablanarli hol emas. Lekin Navoiy xayolidagi ilohiy muhabbat qudrati tufayli odamdagi nafs «nobud bo‘lgani» holda, uning ruhiga shikast yetmasligi, aksincha, yanada teran, sirli-sehrli ma’no kasb etishi kerak emasmi? Buni ulug‘ shoir bila turib yuqorida qayd etilgan mutasavvif-valilar e’tiqodining o‘zlikdan kechish g‘oyasiga amal qilib, ishq tufayli hatto jonu ko‘ngil, pok ruhning lomakon bo‘lishidan, unutilishidan cho‘chimaydi (bu falsafiy g‘oya boshqa bir baytda shunday zuhur etadi: «Haq sirridin Navoiy agar istasang nishon, Jahd aylagilki, qolmasun avval nishon sanga». Yoki boshqa bir bayt: «To Navoiydek bo‘lay ozod o‘zluk mulkida , Har nenikim o‘rtamaklik bo‘lg‘ay imkon o‘rtabon»)...
Navoiy jon, tan, ko‘z, yuz, ko‘ngil tashbehlaridan shunday she’riy silsila tuzadiki, uning har bir halqasi o‘zgacha nuktadonlik timsoli sifatida hayratga soladi. Shohbayt:
Tan g‘uborin jon yuzidin raf’ qil, ey dardkim,
Ko‘zni ul yon gah-gahi nazzoralig‘ ko‘nglum tilar.
Xalq tibbiyotida me’joz ayniqsa yo qon-jigar faoliyati bilan bog‘liq xastalik yuz bersa, buning asorati kishi yuzida, ko‘zida aks etishi qayd etiladi. Bejizmaski, xalqimizda: «Rang ko‘r – hol so‘r» degan hazinligi bilan ibratli hikmat bor. Shuningdek, sog‘ayib ketishga umid hissi so‘nmagan bemorning ko‘ngli istar-istamas o‘z ahvoliga «gah-gahi» nazar tashlashdan o‘zini tiyolmaydi. Navoiy real bir odamning ana shunday murakkab dramatik-psixologik kayfiyatidan she’riy nisbat sifatida foydalanib, ishq «dard»i haqida tutilmagan kechinma-obraz yaratadi. Sohir so‘z san’atkori «tan g‘ubori»ni odatga ko‘ra tashqi alomat - insonning rang-ro‘yida emas, balki «jon yuzida» deb ta’riflaydi. Ajabo! Oshiq jisman chekkan iztiroblarning «jon yuzi»dagi asorat-alomatlari qanday bo‘lar ekan? Yoki ko‘zning «jon» sari tashlagan nigohi – «nazzoralig‘i»-chi? Ko‘ngilning ko‘zga zoru nolon bo‘lib qilgan o‘tinchi – «tilagi»-chi? Yanada ajablanarlirog‘i, «ko‘ngul tilagi»ning ishq qismatidan, oshiqning borlig‘ini – jonu dilini, jismu ruhini band etgan dardning o‘zidan najot kutishi, unga munojot qilishi – har qanday «g‘ubor»dan yana o‘zi «raf’ qilishi» – xalos etishiga umidvor bo‘lishi... Ishq dardi hamma dardlardan fuzun bo‘lsa-da, «ko‘ngul tilagi» uchun uning «jon yuzi»dagi dog‘lari arisa, «ko‘ngul tilagi» uchun ko‘zlarni ham «gah-gahi» quvontirsa!.. Bu asli imkonsizlikdan imkon qidirish, «vasli mumkini yo‘q» muhabbat risolasini yangi g‘aroyib lavha, faqat she’riyatga xos badiiy mantiq zaminiga qurilgan favqulodda nafis, nuktadon obraz bilan to‘ldirish, boyitish namunasidir.
Navoiy g‘azaliyoti, ayniqsa, «ko‘ngil – jon» tanosib tashbehlari yaratgan lirik lavhalarga boy. Bayt:
Qo‘yma marham tiyg‘i zaxmig‘a ko‘ngulda, ey rafiq,
Chiqsa jon ham chiqmasun ko‘nglumdin ozori aning.
Muhabbat qismatini hajr dardidan ko‘ngilda hosil bo‘lgan «zaxm»laru yetgan «ozor»larsiz tasavvur qilib bo‘ladimi? Faqat muhabbatsiz, dardsiz, g‘ofil bandalargina inson uchun hayotning ma’nosi, umrning bahosi bilan teng «achchiq va shirin», azobli quvonch nasibasi mima ekanligini anglamay o‘tishi mumkin. An’anaga ko‘ra hassos shoirlar muhabbat dardining davosi yo‘q, dyeb hoziqi tabibdan uzr-ma’zur so‘rash bilan go‘yo tasalli topganday bo‘ladilar. Navoiyning qahramoni na, aksincha, xajr zahmiga «malham qo‘yish» bilan jon ozgina bo‘lsin orom topishini zinhor istamaydi, ishq azobining kamayishini g‘aflatu mudroqlik alomati deb «biladi, o‘sha dard asorati ko‘ngilda (mohiyatda oshiqning ruhida) abadiy o‘chmas dog‘-nishon bo‘lib holishini orzu qiladi, bu fidoyi e’tiqod qanchalik samimiy, jozibali ifodalangan: «Chiqsa jon ham chiqmasun ko‘nglumdin ozori aning». So‘zning badiiy kuchiga komil ishonch tuyg‘usi tufayli foje’ mazmundan ko‘ngilning shodmon va ruhafzo obrazi yaratiladi.
Boshqa bir g‘azalda ko‘ngil bilan til tanosib va tajohuli orifona usullarida kelib, o‘zgacha lirik lavha yaratiladi. Bayt:
Ko‘ngul, bilmon, kamoli husnini naylab xayol etgay,
Muqaccupdyp jamoli vasfini aylarda til bore.
Birinchi qarashda, shoirning san’atkorlik e’timodi - estyetik nuqtai nazari bo‘yicha «ko‘ngil»ga nisbatan «til'ning vazifasi yengilroq ko‘chishi mumkin edi. Negaki, bu – «kunda yuz bayti» halvopazning ishiday tabiiy bir hol bo‘lgan ilohiy qalam tilidir. Biroq mahbuba «jamoli vasfi»da shunchalar ishongani – o‘sha qodir til ham lolu behol... Uning bunday chorasiz ahvoli nechuk ko‘ngulga ta’sir etmasin! Shuning uchun ko‘ngil zimmasiga tushgan vazifa – taxayyulda suvrat yaratishdek Navoiyning she’riy dahosi uchun u qadarli mushkilot hisoblanmagan bir soha ham umid, ishonch hislari o‘rnini kutil maganda ishtiboh, hayronlik («bilmon») kayfiyati egallaydi. Buning sababkori yana o‘sha mahbubaning «kamoli husni»dir. Ayon bo‘ladiki, shoir mahbubaning timsolida insonning suvrati – «jamoli»ga qanchalik yuqori – ta’rifiga til ojiz qoladigan darajada qimmat bermasin, bu go‘zallik « kamoli» – siyratiga yanada ziyodroq baho mezoni bilan yondashadi (boshqa bir baytda yor timsolida insonning xayoliy «jamoli» va «kamoli» tong yulduzi bilan quyoshning eng avj nuqtasi – qiyomga kelgan darajasiga nisbat beriladi: «Jamol ichra tong boshi Nohiddek, Kamol ichra tush vaqti xurshiddek»; ba’zan she’riy tashbeh-nisbatlar o‘rin almashishi, yangi sifat – qirralar bilan ranginlik, teranlik kasb etishi mumkin: «Husnu jamolda dilpazir, fazlu kamolda benazir...»). Xullas, komil inson, uning go‘zalligi haqidagi shoirona orzu-an’anaviy ideal o‘zgacha ohangda – «ko‘ngil xayoli»ning orom va hudud bilmasligi tarzida oshiqlar hayrati, oriflar tag‘ofuli usulida ifodalanadi.
Navoiyning «ko‘ngul» tashbehi orqali yaratgan lirik obrazlari aksariyat oshiqona, qisman orifona ohanglarda. Shohbayt:
Ka’baki, olamning o‘lub qiblasi,
Qadri yo‘q, andoqki ko‘ngul ka’basi.
Avvallari bunday misralarni dahriyona talqin qilishga shoshilardik. Holbuki, klassik she’riyatimizda «din», «islom», «Qur’on», «tavof», «zakot», «sajda», «sano», «munojot» kabi ilohiyona istiloh-tashbehlar har bir konkret misra yo bayt mazmuni, she’r mavzui taqozo etgan, muayyan darajada isyonkor, munozarali-kinoyali ohangidan qat’i nazar, mohiyatda eng yuksak va moʻtabar she’riy nisbat, badiiy mezon, eng komil va solim ma’nolar me’yori vazifasini o‘taydi. Shu jihatdan «olamning qiblasi» – haqiqiy, real Ka’ba tashbehisiz ko‘ngilga berilgan ramziy nisbatning qanchalar mukarram ma’no ifodalashini lozim darajada chuqur idrok qilish oson emas. Ana endi «ko‘ngil ka’basi» obrazining falsafiy mohiyati, ruhiy teranligi, ma’naviy miqyosi, badiiy nafisligi nima ekanini istagancha sharhlasa bo‘laveradi («ko‘ngil»ning teran lug‘oviy ma’nosi bilan «Ka’ba»ning ilohiyona ma’nosi o‘zaro uyg‘unlik, badiiy butunlik kasb etishi – ruhiy-hissiy obrazga aylanishi atrofli va chuqur tahlilga asos beradi). Avvalo, ko‘ngilning xos she’riy ta’rifida so‘z yuritaylik. Har bir sog‘lom insonning aql-zakovatiga nisbatan dili – ko‘nglining mutlaq sub’yektiv-shaxsiy, individual-betakror bir dunyo ekanligi haqida faylasuflar o‘zicha bahs yuritib, shoirlar o‘ziga xos tashbeh-nisbat qidirib tolmaydilar. Ne ajabki, haligacha dunyoning ne-nye zukkolari loaqal o‘zga bir yaqin, mahram kishining emas, hatto o‘zining ko‘nglini to‘la inkishof etmagan va etolmasa kerak. Demak, ko‘ngil timsolining umumiy tavsifi bilan kifoyalanish mumkin: bu – har bir yaxshi NIYATLI kishining samimiy kechinmalari, ezgu xayollari, aziz xotiralari, ayniqsa, dard-hasratlari, o‘kinch-armonlari dunyosi; har bir erkin, mustaqil fikrlovchi shaxs o‘zligining daxlsiz, qutlug‘, o‘ziga xos sirli maskani; insonlik sha’ni («nangu nomi»), qadr-qimmati, nomus-diyonatining hech kim, hech bir kuch zabt etolmas istehkomi... Nihoyat, uning ulug‘ shoir tasavvuri va taxayyulida jilolangan, g‘aroyib falsafiy-lirik obraz tarzida shakllangan mujassam (chin musulmon farzandi uchun Ka’baning o‘ziday muqaddas, balki undan ortiq) she’riy timsoli: «KO‘NGUL KA’BASI»! Bu obrazning munosib va matlub ta’rifu tahliliga so‘z yo‘q. Buni har bir imon-e’tiqodli odam, e’timodli kitobxon shaxsan o‘zi kechirishi, yurakdan idrok qilishi kerak, toki chindan ham o‘z dilini, qalbini, yuragini «ko‘ngul ka’basi» deb bilish huquqiga, maqomi va martabasiga musharraf bo‘lmoq uchun, dastavval, ruhan poklanmog‘i, so‘ngra, insonning fazlu kamoli nima ekanini bir qadar tasavvur etmog‘i, kamida mehr-shafqat, saxovat, muruvvat ilmidan, odobidan saboq olmog‘i lozim bo‘ladi. Aniqrog‘i, «ko‘ngil ka’basi»dek tarifu pok ruhiyat faqat Navoiyning o‘ziga, qolaversa, uning valiy siyrat piri murshidlari – Abdurahmon Jomiy, Bahovuddin Naqshbandiy, Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy kabi tabarruk zotlarga mansub desak to‘g‘ri bo‘lar. Illo, «ko‘ngil ka’basi» chin insoniy e’tiqod, pokiza niyat bilan sajdagoh deb bilinishi kerak. Ayon bo‘ladiki, ne chog‘liq urinib-talpinmaylik, aniq nisbat izlab aziyat chekmaylik, shoir yaratgan «ko‘ngil ka’basi» tevaragida aylanib-evrulaveramiz – ichiga, ruhiga kirolmaymiz. Asli bunday muborak – ilohiy obrazlarning joziba siri ham shunda, mohiyatiga yetish imkonsizligidadir (to‘g‘ri, chin sevishganlar tasavvurida ularning qalbi – yuragi «ko‘ngil ka’basi» darajasida mukarram va muqaddas xilqatga aylansa ajab emas. Faqat buning yagona sharti bor: oshiqlar e’tiqodda rasulona ulug‘ shoirlar kabi bir umr pokdomonu ustuvor bo‘lib qolishlari kerak. Darvoqe, Navoiy «Majolis -un – nafois» tazkirasida o‘ziga habibu farzand maqomida bo‘lgan, hayot sha’mi juda bemahal so‘ngan iste’dodli bir shoir yigit sha’niga shunday dil so‘zlarini aytadi: «Axloqda malakiydur, bashar suvrati bilan kelgan va atvorda farishtadur, inson hay’atida zuhur qilg‘on...»).
Nihoyat, ilohiyotga munojot ohangidagi bir g‘azalda oshiq ko‘ngli mahbuba zulfi bilan anchayin murakkab holatda bog‘lanib, tanosib usuli orqali ishq dunyosinin ajab sharqona latif manzarasi chiziladi. Shohbayt:
Ochmayin zulfi parishon ko‘ngluma chekturma oh,
Yetmayin ohim yeli zulfin parishon aylama.
Abdulla Qodiriyning bahosi yo‘q ishq dostoni – «O‘tgan kunlar» romanida bitta qutbi benihoya go‘zal, latofatli, ikkinchisi mislsiz qabohatli ziddiyat ifodalangan lavha bor: bugun Otabek Toshkentdan yetib keladigan kun. Begining yo‘llariga nafaqat ko‘zlari, balki butun vujudi – jismi-joni, ko‘ngli, ruhiyati – go‘zal xayoloti, shirin xotiroti bilan intirozu nigoran Kumushbibi odatdagiday taraddudlanib, so‘ngra, sunbulu mushkbo‘ sochlarini toshko‘zgu oldida o‘zgacha oro berib taroqlagani, nihoyat, tashqari darvoza tarafdan qadrdon tulporning sharpa-dupurini jon qulog‘ini qo‘yib kutgani, ta’rifga erk bermas larzali tuyg‘ular va ehtimolki, mungli hasratu sog‘inch yo‘g‘rilgan xushnud xayollar bilan sarmast kechayotgan lahzalarda... banogoh ichki darvoza sovuq bir sharpa bilan ochilib Homidning «elchisi» (Sodiqning shumoyoq onasi) mudhish va vahshat xat bilan paydo bo‘ladi... Navoiy «Ochmayin...zulfi parishon...» deganda Kumushning o‘sha baxtiyoru intiq soch taroqlagan onlari kabi tom ma’noda she’riy, musiqiy manzarani ko‘zda tutmaganmikin? Yo‘q, to‘g‘rirog‘i, Qodiriy Kumushbibining har gal Toshkent yo‘liga ko‘z tikib soch tarashlarini shoirona tasvirlaganda hazrat Navoiyning shohbaytlaridan shavqu rag‘bat olgan bo‘lsa hech ajab emas! Birinchi misrada mahbuba sochlarining yozilishi, taralishidan oshiq qay tarzda voqif bo‘lganiga aniq ishora sezilmasa ham, «aylama» radifli g‘azal kontekstidan, ya’ni tangri ilohiyga munojot ohangidan anglab olsa bo‘ladiki, ular muhabbat qismatining g‘oyib rishtalari bilan (bog‘langanlar («Yorab! Usiz meni behudaga oh chektirma, sening marhamating bilan mahbuba sochlarini taroqlagunday bo‘lsa, faqat o‘sha sochlariing mushkin bo‘yidan oh uray»). Ikkinchi misraning mazmuni, har qalay, baytga badiiy-mantiqiy aniqlik baxsh etadi: oshiq tangriga tavallo qiladiki, mahbubaning zulfi faqat uning (oshiqning!) «ohi yeli»dan yozilsa – «parishon» bo‘lsa, ya’ni yor o‘z shaydosining g‘oyat mushkil holidan xabar topsa, ohi-zorini eshitsayu unga shafqat-marhamat ko‘rgizsa... Yana aniqrog‘i, agar mahbuba zulfi yozilsa, bu – o‘zgalar, raqiblar tomondan esgan nasimlardan mutlaqo xoli, mustasno holda sodir bo‘lsa!.. Bas, ilohiy qudratdan kamoli ta’b kulmakligi, ko‘ngilning xos, mahram istak-mayllariga ortiq e’tibor bilan iltijo qilishdan murod nima? Avvalo, bu -muhabbat otlig‘ mutloq shaxsiy, sirli-pinhoniy olam, faqat ikki kishining dil hamrozligi taqozosi bo‘lgan xayollarning she’riy timsoli. Qolaversa, Navoiyning e’tiqodicha, har bir komil, solim inson tangrining ojiz bir bandasi sifatida turli xatoliklardan, hattoki gunohlardan xoli emas. Illo, ulug‘ mutafakkirning o‘zi qudrati ilohiydan qayta-qayta kechirim so‘rab, mujrimona tazarrular qiladi.