Navoiy g‘azaliyotida ko‘ngul, ko‘z, qosh, oraz (yuz), lab (la’l), og‘iz, xol, ashk (sirishk), bag‘ir, qad (qomat) soch (zulf), ayog‘ kabi tashbehlarning har biri maxsus timsol, majoz, ramziy obrazlar sirasidan bo‘lib, goh tan (jism) yo ko‘ngil timsoli bilan, goh boshqa an’anaviy yo kutilmagan tashbeh-nisbatlar bilan alohada kelishi, turfa san’atlar orqali bir-biridan nuktadon lirik lavhalar, ruhiyat manzaralari yaratishi mumkin. Chunonchi «jon» va «la’l» o‘zaro tanosib usulida kelib lirik manzara yaratadi. Shohbayt:
Jonima la’lidin o‘zga la’ldin berma hayot,
La’lig‘a jonimdin o‘zga jonni qurbon aylama.
Bu shohbayt asli «Yorab!» deb boshlanadigan, xalq hofizlari ijodidan mustahkam joy olgan bir g‘azalga mansubligini ta’kidlab o‘tmoq kerak. Muhabbatni azaliy qismat deb bilgan – ilohiy e’tiqod darajasiga ko‘targan oshiq Navoiy Tangriga munojot qilib: «Yorab! Mening holim yolg‘iz senga ayon, agar marhamating va shafqatingni darig‘ tutmasdan, hajr azoblarida og‘zimga kelgan jonimga qayta jon bag‘ishlashni ravo ko‘rsang, «o‘zga la’ldin» emas (mayli u Masih nafasiga ega bo‘lsin) yolg‘iz uning «la’lidin» – o‘sha, meni shu ko‘yga solgan berahm, beparvo mahbubaning jonbaxsh labidan najot, najot emas, hayot (bo‘sa!) topay. Illo, bunday ulug‘ in’om evazig‘a «o‘zga jon» emas, faqat mening jonim fido bo‘lsin!» – deydi. Bu baytda imon-e’tiqodli kitobxon ajablanmasa bo‘ladigan, insonning o‘lmas ruhiyatidan moʻjiz lavhalar chizilgan: Iso-Masih zikr etilmagani holda, uning hayot sham’i so‘nib borayotgan «ismga qaytadan jon bag‘ishlashga qodir qudrati mahbubaga ko‘chiriladi, bu bilan yor timsolidagi inson obrazi ham hayotiy-dunyaviy, ham ruhiy-ilohiy ma’no kasb etadi; she’riy san’at – so‘z fasohati e’tibori bilan «jon-la’l» nisbatlari vositasida real imkonga sig‘masligi bilan jozib, samoviy xayol – orzudagi visol olisligi tafovutiga qaramay, har bir dardli – shaydo ko‘ngilga yaqin, faqat shirin armon bo‘lmish pok bo‘sa istagi (bu so‘z garchi baytda tilga olinmasa-da) qanchalap nafis ifodalangan! Boshqa bir g‘azalda shoirning qahramoni – oshiq bu borada anchayin «dadillangani»ni kuzatish mumkin. Bayt:
Jon yetibdur og‘zima, dermen labingga totiyray
Lutf etib qilgil meni jon birla minnatdor, kel.
Irsol-ul masal usulida (ma’lumki, xalqning maqol va matallari klassikada «masal» deb yuritilgan) xastaning jon taslim qilayotgan holati kutilmagan tarzda umidbaxsh istak bilan bog‘lab beriladi. Ehtimol, «abadiy mavzu» – faqat muhabbat lirikasi doirasida shunday g‘aroyib mantiq yaratish mumkindir: fidoyi oshiq e’tiqodi bo‘yicha, jon unga azaliy qismat xohishiga kura, muhabbat dardini bevosita kechirish, uning ma’no mohiyatini o‘z jismi bilan his etish, ruhiy iztiroblar tug‘yonida bir qadar anglab yetish uchun faqat omonatga berilgan, muqaddas, sirli-moʻjiz bir hilqat. Bas, uni egasiga (mahbuba muhabbati oshiq uchun hayot baxsh etgan) «topshirish» ishq ilohasi oldidagi burchini o‘tash – qiyomat qarzdan uzilish, ne ajabki, yana ma’shuqa marhamati – «lutf etishi»ga bog‘liq... Baytda muhabbat yo‘lida jon fido qilishdek (bu oshiq uchun xos matlab) an’anaga aylangan g‘oya – mashriqu mag‘ribning sohir shoirlari har biri o‘zicha ezgu armon, go‘zal xayol sifatida yonib kuylagan bo‘sa... ehsonining yangi she’riy timsoli, xalqona ohangdagi betakror, nifis (ham ro‘y-rostligi, ham shartli-pardaliligi billi jozib) lirik obrazi yaratiladi. Navoiyning chuqur e’tiqodicha, muhabbat qo‘shig‘ining avj taronasi: «boqiylik – jonni fido qilishda, aksincha, jismoniy vasl – muvaqqat, foniy hodisa, haqiqatga faqat ruhiy visol orqali erishish mumkin», degan falsafiy g‘oya bilan belgilanadi. Baytdagi umidbaxsh ruhning siri – boisi ham shunda: hajr qiynoqlarida og‘izga kelgan jonni mahbuba «labiga topshirish» chin muhabbat («ishqi haqiqat»)ning intihosi emas. Agar yor shafqat qilsa, Masih kabi o‘sha ilohiy muloqot jarayonida oshiq uchun qaytadan jon bag‘ishlasa ne ajab (avvalgi shohbaytdagi misrani eslash «Jonima la’lidin o‘zga la’ldin berma hayot...»).
Boshqa bir she’rda xalq matali o‘zgacha rang, o‘zgacha ohangda kelib, lutfona-lirik lavha yaratiladi. Bayt:
Jon labing oshiqiyu zikri mudom og‘zimda,
Rashkdan jonim agar og‘zimga kelsa ne ajab?
Avvalo, «jon» timsoliga shaydo odam – «oshiq» qiyofasi berilishi, bunday maftunkorlik, tabiiy, unda rashk holatini paydo qilishi so‘zni kutilmaganda o‘zgacha ma’noda qo‘llashning ajib namunasi sifatida hayrat uyg‘otadi. Qolaversa, «jon» avval qayd etilganidek, ushshoq ahlining tirikligi – dunyoda borligi, demak, muhabbat qismati – baxtiga yorligi yo aksincha, «baxti uyquchi» – tole’i nigunligining birinchi alomati; lekin bu gal «jon»ning «lab»ga nisbati o‘zgaradi: u mahbuba zikridan o‘zga so‘zni unutgan raqibi («og‘zi») rashqidan kuyib-o‘rtanadi, o‘zini bilmay, jism ichiga sig‘may to‘lg‘onadi, najotsiz talpinadi... Nahotki, «lab oshiqligi»dan boshlangan rashk azoblari jonni halokatga olib borsa? Na chora? Go‘zal va komil (va lekin noreal) hayot orzusida, pok, ideal darajasidagi muhabbat xayolida o‘limga rozi bo‘lish, jonni fido qilish chin oshiqlar («xavos ishqi) qismatida ajablanarli hol emas. Shoirning so‘z san’atkorligi shundaki, bu gal ham xalqimizning «jon og‘izga keldi» naqlidan foydalangani holda (irsol-ul masal usulida) latif va nuktadon lavha-obraz yaratadi.
Quyidagi shohbaytda «jon – lab» timsollari tabiat va jamiyat hayotidan olingan tafsil-tashbehlar («bargi gul», «tarozu», «ip», «tosh», «la’l», «xozin», «miqdor») orqali g‘oyatda rangin, betakror lirik lavhaga aylanadi.
Tarozu bargi gul, ip rishtai jon, tosh la’l etti,
Chekarda xozini hikmat labing yoquti miqdorin.
Shohbayt sharhini mantiqan ikkinchi misradan boshlash ehtiyoji bor: «xozini hikmat» – keng ma’noda go‘zallik yaratuvchisi, me’mori; «chekarda» tashbehi go‘zallikni o‘sha ilohiy iqtidorga xos did, xushta’blik, zarshunoslik bilan o‘lchash, baholash san’atini anglatadi. So‘z mahbuba «labining yoquti» xususida borarkan, uning «miqdori»ni aniqlashdek favqulodda nozik va moʻjiz jarayonga monand nisbatlar yaratish taqozo etiladi; shu tariqa, birinchi misradagi «tarozu», «ip», «tosh» kabi o‘lchov vositalari vazifasini «bargi gul», «rishtai jon», «la’l» ado etishi mumkinligidan – shoir tashbehlarining nozik nisbatidan hayratlanamiz: sharqona tarozi uchun atirgulning harir-qizil yo pushti barglari pallaga tamsil qilib olinishi, uning syepoya shaklidagi iplari ushshoq ahlining «jon rishtasi»dan tayyorlanishi, nihoyat, o‘sha nuqra gul-pallaning biriga «la’l»dan tosh qo‘yib, boshqasida misqollab «lab yoquti miqdorini» aniqlash – bular qanchalar sirli – jozib nozikxayollik mevalari! Ehtimolki, bu shohbayt zamirida faqat tanosib emas, balki iyhom san’ati ham yashiringandir, ya’ni «xozini hikmat» xohishiga ko‘ra «la’l» va «yoqut» o‘lchovlari yaratgan ajib manzaragina emas, ayni chog‘da, mahbuba labining – gulga, yana teranroq yondashganda – jonga nisbatini ko‘rsatuvchi ma’no zuhur etar...
Ba’zan Navoiy shohbaytlari shunchalar xayolga toldiradiki, uning mantiqiy-badiiy, talqiniy-tahliliy poyonini aniqlash anchayin mushkilotga aylanadi. Bu, masalan, «xosa ma’ni» san’atiga doxilmi yo «iyhom»gami? Bunday kamyob san’atlar bilan muzayan etilgan baytlarni, agar chuqur tahlil qilinmagan taqdirda ham, bir navi sharhlab berish mumkin. Balkim mashhur rus she’rshunoslari qo‘llagan «polifonik obraz» yoki «stereoskopik obraz» degani shu bo‘lsa kerak. Shohbayt:
Yor mehmon bo‘lmoq ermish, boring, ey jonu ko‘ngul,
Istaramkim ko‘rmagay, albatta, nomahram yuzin.
Mayli, she’riyatning xos, nozik mantiqi taqosiga ko‘ra xayoldagi mahbub – «yor» mehmon sifatida tashrif buyurishdek tansiq iltifot izhor qilgan ekan, u hozir bo‘lgan xos xonada musulmonlik udumi bo‘yicha mezbonning o‘z odamlari – mahramlari qolib, mehmonnavozlik rasmini o‘tashga haqli bo‘ladi. Biroq mahbuba har qanday nozik ta’b mehmondan nozikroqdurkim, unga birgina mezbon kifoya qiladi. Albatta, mezbon-oshiq jonu dili, jismu ruhi – borlig‘ini nisor etib, o‘zi uchun bu mislsiz saodatli damlar aziz mehmonda ajab safoli taassurot qoldirishini istashi tabiiy, shuning uchun ham bu muloqotga yolg‘iz o‘zining sirdoshi «ko‘ngil»ni, darddoshi – «jon»ni taqlif qilishi mumkin... Bordiyu biz istagancha bo‘lib chiqqan chog‘da ham go‘zal lirik lavha shakllanar edi. Ne ajabki, Navoiyning xos tab’i-nazari uchun bunday nisbatlash jo‘nday ko‘rinadi. Shoirning qahramoni – oshiq Navoiy «boring» ishorasi bilan hatto o‘zining «jonu ko‘ngli»ni «nomahram»lar qatoriga qo‘shadi (beixtiyor ulug‘ so‘z san’atkorining: «Shu tab’i nomavzun bilan bechora shoir bo‘lg‘usi» misrasi yodga tushadi, Navoiyning bizdek «bechora» muxlislari ham she’riy didimizning, har qalay, «nomavzun» va notamomligidan beixtiyor xijolat cheka boshlaymiz). Vaholanki, bu taajjub emas, balki hayrat, tahsin hislariga loyiq, bir hol: ehtimol, oshiq Navoiy «jonu ko‘ngul»ning hajr qiynoqlari qoldirgan asorati – xastaligi, bedor va beqarorligi, hatto Majnunsifat devonavorligi, isyonkor, mastona qiyofasi yoki, aksincha, parishonu lol, xoksoru haqir holatidan or qilar, ularni mahram mulozimlikka nomunosib deb bilar... Ehtimol, oshiqning o‘zi «yor»ni ulardan rashq qilar, «jon» bilan «ko‘ngil» o‘zaro rashk qilishlaridan hadik saqlar... Demak, «yor»ning tashrifi uchun faqat mahram mezbon emas, mahramlar mahrami bo‘lgan sirli-g‘oyib mezbon, ehtimol, oshiqning o‘zligi yo ruhiyati munosib topilishi mumkin. Zero, bunday mehmon navoz muloqot mutlaqo pinhoniy bo‘lib qolishi kerak (oshiqning «jonu ko‘ngli» ham sir saqlay olmasligi mumkin: «Eldin andoq yoshurun istarmen ul xilvatnikim, Ko‘nglum andin voqifu jonim xabardor o‘lmag‘ay»). Bunday mo‘’jiz, sirli-g‘aroyib tasvirdan ko‘zatilgan maqsad, avvalo, oshiq uchun, mayli, xayoldagi «yor» tashrifi – «mehmon»ligidan ortiq baxt yo‘qligini ta’kidlash, so‘ngra, uning «yuzi»ga beqiyos va yuksak ruhiy ilohiy ma’no berish orqali «abadiy mavzu» – muhabbat haqida yangi, tutilmagan she’riy obraz yaratishdan iborat.
Boshqa bir g‘azalda lafzan «yor – mehmon» zikr e’tilmasa-da, ruhan uning qanchalar intizor bo‘lib kutilgan aziz siymosi, bu tashrifning jahon xazinasiga berguvsiz bahosi ayon sezilib turadi. Bayt:
Ko‘ngluma kirganda poyandoz edi jon pardasi —
Jismu jondin o‘zga sadqa yo zakoti yo‘q edi.
Xalqimizning aziz va tansiq mehmon, biror tabarruk zot, xususan, yangi kelin-kuyovlar poyi qadamiga poyandoz yozishdek chiroyli va xayrbod udumi, shuningdek, islom dinidagi zakot, sadaqa berishdek mehr-shafqat shartlari ishqiy kechinmalar olamiga ko‘chiriladi, bundan bag‘oyat nafis va nuktadon she’riy manzara yaratiladi: mahbubaning xayoliy siymosi oshiqning ko‘ngil uyi ostonasida paydo bo‘lishi moʻjiz-g‘aroyib bir suvrat sifatida hayratbaxsh (e’tibor bering-a: lolaruxning xayoliy timsoliyu shaydo ko‘ngil uyining ostonasi!). Uning oshiq ko‘nglidagi ajab sirli sehrli raftorini ham, «jon pardasi»ning «poyondoz»ga aylanishini ham g‘oyib va g‘aroyib ruhiy manzara tarzida tasavvur qilish mumkin. Lirik lavha-obrazning san’at nuqtai nazaridan bunchalar nafis shaklga kirishi («poyondoz edi jon pardasi» – ham jism, ham «on ramzi), she’riy mantiqning hayot tafsillari anglatgan ma’noga nisbatan favqulodda imkoniyatlarni tasrruf etishi ajablanarli hol emas (chunonchi, «sadqa», «zakot» miqdori kishining mol-dunyosiga nisbatan juda ahamiyatsiz, juz’iy bo‘lgani holda, oshiq ularga hayoti bilan teng baho qo‘yadi): «Jismu jondin o‘zga sadqa yo zakotim yo‘q edi». Bu misrada Navoiyning qahramoni – oshiqning olami: o‘zligi, muhabbat e’tiqodi, saxovati, fidoyiligi – butun dunyoviy va ilohiy qirralari bilan mujassam aksini topgan, Jon» timsoli xoh oshkor, xoh pinhoniy bo‘lsin, ko‘pgina na ma’nolarni ifodalab kelishi mumkin. Shohbayt:
Ulki aylarmen g‘ami hajrida jon birla vido’,
Kosh jondek aylasa bu notavon birla vido’.
Hayotda ancha-muncha achchiq-chuchuk, issiq-sovuqni kechirgan va bundan saboq ola bilgan donishmand odamlar umrni, sog‘liq-omonlikdek bebaho davlatni ayricha e’zozlab aytgan ibratli hikoyatlari, hikmatomiz so‘zlari intihosida inson uchun jon qanchalik lazizu aziz bo‘lsa, shunchalik g‘animat va omonat ekanini, nechog‘lik og‘ir bo‘lmasin, vaqti-soati kelib u bilan vidolashadigan daqiqalarni, ya’ni o‘lim haqligini esdan chiqarmaslikka da’vat etishlari bejiz emas. Odamzod o‘sha... so‘nggi daqiqalarda qanday ruhiy holatni kechiradi, qismat unga qanday o‘limni ravo ko‘radi? Navoiy mana shu eng mushkul ruhiy-dramatik hodisa haqida odam vahmdan cho‘chimaydigan, valilarga xos ruhiy sergaklik, san’atkor sohirligi bilan yorug‘ mung ifodasi bo‘lgan umumlashma-lirik obraz yaratadi: shoirning ulug‘ Navoiy shaxsiyatidan tom ma’noda ruhiy, ma’naviy unsurlarni olgan qahramoni – oshiq muhabbatdek qutlug‘ e’tiqod yo‘lida jonni fido qilish qismatda borligini yaxshi anglagani uchun «hajr g‘ami» olib kelgan davosiz xastalik bilan so‘nggi olishuv – jon taslim qilish daqiqalarini imon bilan, ko‘ngil ravshanligi, ruh pokligi bilan qarshilashi va kechirishiga shak-shubha yo‘q. Lekin uning yagona istagi shuki... Baytning joziba siri ikkinchi misra zamiriga joylangan: xususan, «kosh jondek...» so‘zlarining mahbubaga nisbatida umid, ilinj, iltijo, munojot, kinoya, malomat, alam, armon xislari, xayollari mujassam ifodalangan. Xullas, «vido’» timsolining ikkinchi misradagi takroriy ma’nosi («...bu notavon birla vido’») orqali mohiyatda insoniy tuyg‘ularning avj pardasi bo‘lmish mungli ohang so‘zga ilohiy rag‘bat bilan yondashish natijasida boshqacha ruh kasb etadi – «vido’» obrazi hazin motamsarolik emas, muhabbatning o‘lmasligi ramziga aylanadi.
Yuksak, fidoyi ishq g‘oyasini tarannum etishda «jon» tashbeh-timsoli g‘azaldan-g‘azalga o‘tuvchi ko‘chma-sayyor hodisalardan biridir. Chunonchi, «xasta jon» obrazini o‘nlarcha baytda uchratish mumkin. Shohbayt:
Labingg‘a qaysi til birla fido dey xasta jonimni,
Anga jonim fidokim, joni la’lingg‘a fido bo‘ldi.
Avvalgi bir paytda: «La’liga jonimdin o‘zga jonni qurbon aylama» deb ilohiy qudratga yolborgan oshiq bu gal: «...Qaysi til birla fido dey...» kabi mushkulotga qattiq andisha iztirobiga tushadi. Nega?...Jonning xastaligi mahbubaning bemehr va berahmligi tufayli, u solgan hijronning g‘am-anduhlari oqibatida yuz bermaganmi? Yo‘q, bu yerda boshqa nozik nuqta bor. Oshiq uchun ezgu armon bo‘lgan jon fido qilish o‘sha berahm, bevafo mahbubada qatracha bo‘lsin noxush kayfiyat tug‘dirmasligi kerak (ulug‘ san’atkor og‘ir xastaning tiriklik nishoni so‘nayotgan, ajal sharpasidan muzlab (yurayotgan holatiga ishora qiladi). Holbuki, so‘z mahbubani seskantirishi, qo‘rqitib yuborishi mumkin bo‘lgan tan xastaligi emas, jon xastaligi ustida boradi (bu xususda bahs bo‘lishi mumkin emas: hayot boshqa, she’riyat boshqa; unda Masihsifat mahbub labiga faqat «jon fido qilinadi). Navoiyning qahramoni – bag‘oyat darajada shikasta dil, mehr-shafqatda benazir oshiq mahbubini shunchalar ayab-avaylaydiki, unga «xasta jomini aslo ravo ko‘rmaydi. Demak, jon xastaligidan mahbubaning seskanishi yo qo‘rqishi emas, uning husni kabi nozik ko‘ngli ranjishi, ozor topishi mumkinligi oshiqni ortiq xavotirga soladi. Shuning uchun jonini ushshoq ahlidan (ehtimol, mahbuba iltifotiga musharraf bo‘lgan raqiblardan) biri – baxtiyor fidoyiga fido qilishga rozi. Shu tariqa «jon», «fido» timsollari hap biri uch bora qo‘llanib, ajab bir lirik manzara yaratiladi. «Xasta jon» obrazining yana boshqacha namunasini kuzataylik. Bayt:
Ko‘nglum olib bordingu qolmish manga bir xasta jon,
Har qachon kelsang Navoiy topshirur qolg‘onni ham.
Taxayyul mulkining sultoni» – ulug‘ shoirning yuzlarcha g‘azallarida ayon sezilib turadiki, mahbuba faqat oshiq xayolida jonlanadi, uning ko‘zida, ko‘ngil va tasavvyp ko‘zgusida jilvalanadi. Aksari sho‘x bolalar kabi qaror va qo‘nim bilmas o‘sha go‘zal beixtiyor moʻjizaday paydo bo‘lib, lahza ichida ko‘ngilni asir qilgan-u shu qanday g‘oyib hay’at bilan kelgan bo‘lsa, «shunday sho‘x-o‘ynoqi raftor bilan «borgan». Birinchi misraning joziba siri ham shundaki, mahbubaning kelishi oshiq uchun faqat quvonch yo faqat hasrat alomati emas: mantiqan jon o‘z munisidan – ko‘ngildan ayrilib, uni qo‘msab «xasta»lanishi tabiiy bo‘lsa-da, muhabbat savdosida ko‘ngil olish – ko‘ngil berish taqdir rishtalari bilan bog‘lanish demakdir. Shu tarifi «ko‘ngul olib» obrazi zohiriy va botiniy ma’nolar (tajnis san’ati), «bording – kelsang» (tazod), «qolmish – qolg‘on» tashbehlarining o‘zaro uyg‘un holati (tanosib) shohbaytga istioraviy ranginlik, o‘zgacha joziba bag‘ishlaydi.
Boshqa bir g‘azalda tashbehlar, tamsillar nisbati o‘zgaradi, jumladan, «jon» timsoli kutilmaganda falsafiy teranlik kasb etadi. Bayt:
Baho bu benavodin gar qabul aylar esang, bordur
Biriga – gavhari jonim, biriga – naqdi islomim,
Oshiqona g‘azal tarkibidagi bu baytga orifona – falsafiy hukm va baho mezoni bilan yondashsa bo‘ladi. Ne ajabki, shoirning chorasiz, g‘aribu benavo qiyofadagi qahramoni (oshiq, orif, qalandar) tiriklik ma’nosini idrok qilishda bu foniy dunyoning eng komil, solim, pokdomon zotlari qatorida turadi. Chindan ham hoh oshiq, xoh orif, xoh qalandar uchun dunyoda ikki narsa – jondan va imondan ortiq nima bor? Unga yana nima kerak? Navoiyning o‘zi, uning buyuk salaflari ham shunday chin e’tiqod va e’timod bilan yashamaganlarmi? Demak, bu shohbaytdagi «gavhari jon» mafhumi ko‘lami keng, ya’ni boshqa terma baytlarda uyg‘un na mutanosib kelgan «ko‘ngil» (shuningdek, dil, botin, xotir, ruh, siyrat, hol ma’nolari) bilan «jon» timsollari o‘rtasida ma’lum mushtaraklik bor; «naqdi islomim» obrazi mohiyat e’tibori bilan faqat musulmonlik e’tiqodi doirasida qolmay, Navoiyning ilohiyona falsafiy xayollari, umumbashariy madaniy ildizlari bilan bog‘langan teran, boy ma’naviyati bilan bog‘liq, hech kimnikiga o‘xshamagan bir olamni o‘zida mujassam ifodalashiga shubha qilib bo‘ladimi mutafakkir shoir she’riyatida, jumladan, g‘azaliyotida «din», «islom», «musulmon», «oyat», «hadis» kabi tashbeh-timsollar favqulodda keng, chuqur, ko‘pqirrali ma’nolarly kelgan baytlar ozmi)?
Navoiy, balkim «tengri ehsoni» bo‘lgan xush kayfiyat, ruhafzo xayol og‘ushida ahyon-ahyonda bir bo‘lsa-da o‘zini g‘am-anduhdan forig‘, hasrat-nadomatlardan uzoq, shodmon maskanda ko‘radi, ko‘nglida shaxsiy xulq-axloq taomiliga, odob-hayo tarziga zid holda, masalan, «ishrat tuni» haqida («Beliga chirmashurda shavqning ifroti chog‘inda») sho‘x ohanglarda ham baytlar bitishga moyillik uyg‘onadi. Shohbayt:
Yuz ishva birla boqibon, jonimga o‘tlar yoqibon,
Lab tishlabon, ko‘z qoqibon, tirguzdiyu o‘lturdi vah.
Musajja san’ati (ichki qofiyalar) bilan mavzunu muzayyan etilgan bu baytda xalqona quvnoq ohanglarga shye’riy sayqal beriladi; zohiran ohangdoshlik kasb etgan so‘zlar nafaqat mahbubaning sho‘x-shaddod, g‘amzayu ishvalarga boy (yallachi-o‘yinchi, dutorchi-nag‘masoz qiz-juvonlar sajiyasiga xos jo‘shqin-qaynoq), ishq-vafo bobida o‘sha-o‘sha parvosiz xarakteri chiziladi. Yana. ajabroq hol shundaki, mahbubining qosh-ko‘z, yuzlab (shuningdek, baytda zikr etilmagan bo‘lsa-da, ayniqsa, sharq raqqosalariga xos qaddi-qomati, butun vujudi bilan qilgan) harakatlari, shubhasizki, oshiq holatiga ta’sirini o‘tkazadi. Shu jihatdan «jonimga o‘tlar yoqibon» obrazini – o‘zicha, «tirguzdi-yu o‘lturdi vah» lavhasini— o‘zicha talqin qilish, ularning har biridan kuzatilgan ma’nolar – ziddiyatli ruhiy kechinmalar, chunonchi, maftunkoru beqaror holat bilan kuchli rashq tuyg‘usi, «shavqning ifroti chog‘i» – vasl ishtiyoqi bilan muqarrar ayriliq vahmi – iztirobi haqida aniq, jonli tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Yuqoridagi singari sho‘xchan kayfiyat yana boshqacha ohang, xalqona lutf – so‘z nazokati bilan ifodalashi-mumkin. Shohbayt:
Muyassar o‘lmadi, jon bermaku labin o‘pmak,
Nyedinki qolmadi jonim oni unotquncha.
Qismatning ajab o‘yinini ko‘ringki (yo bu faqat so‘z o‘yini hosil qilgan badiiy joziba xolosmi), oshiq o‘zining ezgu istagiga erishmoq – murodiga yetmoq uchun shunchalar jafo cheksayu mahbubining roziligini olarman, ya’ni «labini o‘parman» deb (busiz «jon bermak» imkonsiz va ma’nosiz ham) urina-urina uni| ko‘ndirguncha jonida «jon qolmagan» bo‘lsa! Biz, albatta, Navoiy shohbaytlari go‘zal va ilohiy xayol mahsuli ekanini bilamiz, ayni zamonda buni yaxshi bila turib: «oni unotquncha jonim qolmadi» so‘zlari real hayotdan – bir umrga ahdu paymon qilishgan, lekin to sha’riy qovushmoq kuni – nikoh kechasigacha sabr-toqat, hayo-ibo hislariga sodiq; qolgan chin musulmon farzandlari yigit-qizlar (Navoiy yigitlar hayosini vasf etib maxsus g‘azal bitgani bejiz emas) «tajribasi»dan olinganiga shubhalanmasa bo‘ladi. Bundagi badiiy mantiqning nozikligi shundaki, oshiq o‘z jonini fido qilishdek vasl orzusiga «muyassar o‘lmadi», demak, «jon bermaku labin o‘pmak» mudom armon bo‘lib qoldi...Agar bunday alamnok intihoga faqat xalqning obrazli so‘zi («jonim qolmadi») asos qilib olinadigan bo‘lsa, ehtimol, yana Masihsifat mahbubining shafqatiga umid bog‘lasa bo‘lar (avvalgi baytdagi «tirguzdiyu o‘lturdi vah» so‘zlari bunday da’voni tasdiqlashi mumkin). Baytdan mahzunlik emas, aksincha, xushnud kayfiyat, zavqbaxsh taassurot tug‘ilishi sababi ham shunda emasmikin?
«Jon» tashbehidan xalq istioralari, tajnislari orqali ham hazin, ham nash’ali lirik lavha yaratilishi mumkin. Bayt:
Ey Navoiy,yetkay ul oyga fig‘onim der edim,
Ohkim to ochti yuz – jon yetti afg‘ondin burun.
Yana mahbubaning xayoliy timsoli: u osmondagi qadarli olislikda, ayni chog‘da shoirning qahramoni oshiq yuragidagi hasratlar shu darajaga borib yetganki, uning oshkora izhori – fig‘oni samolarga o‘rlashi, aks sadolari yeru ko‘kni larzaga solishi mumkin. Bir kutilmagan tarzda, go‘yo bulut ortidan yaraqlab oy ko‘ringanday, lolarux yuzidan pardani oldi-yu oshiq hushidan ketdi (Farhodu Majnun kabi xos oshiqlar necha bor kechirgan mungli manzara!). Shohbaytdagi ajib ohanraboli, latif obraz – «jon yetti afg‘ondin burun so‘zlarida tabiatga xos tovush to‘lqinlari, yo‘q, nur odimlari tezligi bilan inson hissiyoti, xayoloti ruhiyatiga xos holatlar sur’atining nozik nisbatidan) betakror lirik lavha, ruhiy manzara yaratiladi. So‘zning shu tariqa badiiy tarovat, xalqona sayqal topishi tufayli bayt mazmunidan anglashilgan foje’-mahzun hol go‘yo unutiladi, beixtiyor oshiqona xayollarning nozik she’riy-musiqiy talqini – faqat Navoiy qalamiga xos nuktadon ifoda sehriga berilamiz.