Musulmon Sharqining sohir so‘z san’atkorlari – zullisonayn (forsiy va turkiy) she’riyat daholari safida faxrli maqomni egallagan Alisher Navoiy shoir iste’dodi va mas’uliyatini «tengri ehsoni» sifatida qanchalar e’zozlagan bo‘lsa, she’r yaratish dardini, shavqu rag‘batini shunchalar erkin kechiradi, bu buyuk, ilohiy inoyat – mukofot uchun komil shukronayu faxriya aytadi. Shohbayt:

Agar xosa ma’ni, gar iyhom erur,

Oning kunda yuz bayti halvom erur...

Bu misralar zamiriga yashiringan nozik sir «xosa ma’ni», «iyhom» so‘zlarida mujassamlangan nuktadonlikdir. Navoiy qalamining moʻjizakor qudratidan, «kunda yuz bayt» she’r bitilsa ne ajab?! Zero, bu hol halvopaz ustaning o‘z mehnatidan, yo‘q, aniqrog‘i, o‘z san’atidan zavq-shavq olishiga muqoyasa qilinishi bejiz emas. Xususan, ulug‘ shoir kamyob va murakkab she’riy san’atlar vositasida ishlanadigan shohbaytlarni ko‘zda tutayotgani e’tiborlidir. Har holda, Navoiy chuqur ruhiy qoniqish hissi, faqat buyuklarga xos qonuniy faxriya tuyg‘usi bilan naql etgan, har bir iste’dodli shoir ham. «kunda» uddalay olishi qiyin bo‘lgan «xosa ma’ni», «iyhom» usullari o‘zi nima ekanini durustroq bilmay turib, daho so‘z san’atkorining she’r, fasohat dunyosi haqida bir qadar aniq tasavvur hosil qilish mushkul. Shuning uchun dastlab o‘sha noyob san’at usullarida shakllangan terma bayt namunalariga razm solib, ularning mag‘zini chaqib ko‘raylik-chi. Shohbayt:

Bosh ko‘yay dedim ayog‘i tufrog‘iga, dedi: qo‘y.

Bo‘sa istab la’li rangin so‘rsam erdi, dedi: ol.

Bu baytda bir-birila ma’no-baho talashadigan ikki o‘zgacha lavha-obraz mavjud, ular «qo‘y», «ol» so‘zlarining tajnisli (omonimli), jami to‘rt qirradagi, faqat she’riyat san’atiga xos nozikxayollik – nuktadonlikdan iborat. Ularni alohida-alohida sharhlab bermaguncha «iyhom»ning mohiyatini, demak, baytning butun nafosati, joziba sirini tahqiq etish imkonsiz. Birinchi misraning o‘zaro muqobil ma’nosi: (1) Navoiyning lirik qahramoni – oshiq muhabbat qismatining ziddiyatlari – lazizu umidvor xayollarga va hajr ozorlari, mahrumliklariga rozi bo‘lib, barcha sinovlarga dosh berib, mahbubaning oyoqlarimas, balki gardi – «tufrog‘iga» bosh qo‘yar darajaga borib yetsa (bu xoksoru haqir nasibani oshiqlik baxti deb bilsa) ham, u sho‘xu beparvo mudom pisand qilmaydi, oshiq iltijolarini bedardlarcha rad etadi. Demak, mahbubning yo o‘zga birovga ko‘ngli bor, yo ushshoq ahvoliga loqaydlik, mehru vafo shevasidan uzoqlik bu mag‘rur, berahm lolaruhning kasbi – odati; (2) yo‘q, oshiqning toleiga mahbubi bag‘ritosh go‘zallar toifasidan emas, u ishq o‘ti – so‘zoni nima ekanini o‘z shaydosidan kam bilmaydi va hajr sinovlari davomida shunday ruhiy qanoat hosil qilganki, oshiq ishq dardini qismat xohishi, ilohiy e’tiqod deb bilishini, pokligi, fidoiyligi bilan vafoning mujassam timsoli bo‘lib qolishini namoyon qildi. Bas, uning muhabbatiga munosib javob qilsa, hijron zahmlariga visol rizoligi – iltifoti bilan malham bo‘lsa arziydi...Nihoyat, ikkinchi misraning ziddiyatli ma’nolari: (1) hajrning to‘zimsiz ranju qiynoqlarini, muhabbat savdosi tufayli keladigan barcha malomatlarni kechirishga qudratu sabot bergan, eng mushkul kunlarda dildagi umid chirog‘ini so‘ndirmagan moʻjiz tuyg‘u – vasl xayoli uning g‘oyib va g‘aroyib mukofoti – ilk jonso‘z, mastona bo‘sa... istagiga fidoyi oshiq noil bo‘lsa-da, uni ochiq izhor etishga Navoiy tasavvuridagi komil yigitlarga xos hayo kuchidanmi yo boshqa andisha bilanmi, jur’at etolmay, devonavor parishonlik, aniqrog‘i, orifona tag‘ofilga solish bilan: «La’lingning rangi qanday?» – deya go‘yo g‘alat savol beradi. Mahbuba, tabiiyki, bunday sarosima ichidagi savol ma’nosini atayin bilmaganga oladi va oshiq jur’atsizligidan kulib (ehtimol, uni sevmagani uchun) bedardlarcha, g‘amzali javob qiladi: «...E, nahotki shuni bilmasang, go‘zallar labining rangi qirmizi bo‘ladi-ku?»; (2) Ha, sen chin dard ahliga xos xislatlaring – fazlu kamoling bilan muhabbatdek bebaho davlat, mislsiz baxtning muborak zakoti – masihona bo‘sa iltifotiga musharraf bo‘lmoq uchun ushshoq ahli taqdir nasibasi deb bilgan yo‘lning barcha sinov manzillarini o‘tding. Sening komil inson, chin oshiqliging shundaki, o‘zing vosil bo‘lgan pok va qutlug‘ istakni aytishga istihola qilasan, zero, muhabbat pinhoniyligi, parda-ibosi bilan qadrli (illo: «Kimki ishqi pok erur, sirri aning pinhon kerak...»; «Tanda jon yanglig‘ seni jon ichra pinhon aylasam...»). Sening ramziy savolingdan menda visol ishtiyoqi purziyod bo‘ldi: muhabbat haqqi-hurmati sen tilagan o‘sha ko‘ngul va jon tuhfasini nisor etishga men rozidirman... Shu tariqa, iyhom san’ati bilan orolantirilgan mazkur shohbaytda istang – zohiriy-oshkor, istang – botiniy-pinhoniy ma’no qirralari – bir-biridan nafis nuktadonliklar she’riyatga xos so‘z fasohati namunalari sifatida taqdim etiladi. Zotan, iyhom san’atining joziba siri – uning tansig‘u kamyobligida.

Navbatdagi misol – Navoiy yuqorida usta halvopaz san’atiga tamsil qilgan yana bir nozik va noyob she’riy usul – «xosa ma’ni» sharhi-bayonida. Shohbayt:

Qading xajrida yuz devor o‘za qo‘ydum chu za’fimdin,

Chekildi bir alif har qatra ashkimdin nishon anda.

Ko‘ngildagi xos-mahram tuyg‘ular – sog‘inchu armon, alamu ilinj, umidu iltijo, tug‘yonu sabr, shikastaligu fidoyilik kabi turfa ruhiy holatlarni mujassam qilgan bu terma baytda Navoiy qalami qudratini, she’riyatga xos so‘z fasohatining namunasiii ko‘rib beixtiyor hayratlanamiz. Necha oylar; ehtimol, necha yillardan buyon hajr ko‘yining manzillarida kimsasiz so‘qmog‘u puchmoqlarida darbadar kezgan, ehtimolki, Majnun sifat biyobonlarda ovorai jahon bo‘lib, tinka-madori qurigan bechora oshiq, nihoyat, bemajollikdan mahbuba ko‘chasi devoriga «yuz qo‘yib», ko‘z yoshlari to‘kila-to‘kila siljib-surilib boradi (uning «za’f»ligiga qaramay, bir nuqtada to‘xtab qolishiga dardnok ahvoli imkon bermaydi); shu iztirob ichida devorda ko‘z yoshlarining «har qatra»sidan mahbubaning adl qomati – suvrati chizilganday bir necha «nishon» paydo bo‘ladi. Bu g‘aroyib manzarani shoir tashbehi musalsal (silsilali tashbeh) usulida «chekildi bir alif» deb ta’riflaydi. Bunday nisbat muqoyasaning favqulodda latif va nozikligidan ham ko‘ra, bizni oshiqning mislsiz sabotu irodasi zamiridagi foje’ ma’no – tragik lavha ko‘proq hayajonga soladi, xayolga toldiradi; nainki oshiq uchun bu yorug‘ jahonda mahbuba qomatining hijron yoshlari vositasida chekilgan aksi – parishon suvrat-chiziqdan boshqa najot qolmagan bo‘lsa!?. «Xosa ma’ni» san’atining faqat Navoiy kilki – qalami yaratishga qodir bunday tansiq namunalari ulug‘ shoirning san’at maktabiga bo‘lgan ruhiy-estetik ehtiyoj nima ekanligini yaxshiroq anglab olishimizga, har qalay, yordam bergusidir.

Navoiy, avvalo, sohir so‘z san’atkori sifatida, qolaversa, she’riyat, badiiyat ilmining ustod nazariyotchisi maqomida turib «so‘z guhari», «so‘z lavhi», «so‘z burji», «so‘z bahri», «nazm duri», «nazmi dilpazir», «kilki sun’», «kilki nuktaposh», «nukta», «nuktadonlik», «ta’bi mavzun», «ta’bi baland», «xushtab’», «ta’bi poku xotiri sof», «zehni solim», «tarhi toza va beandaza», «fasohat mulki», «arsh lavhi», «guhari ma’ni» kabi «san’oye nafisa» – so‘z san’ati qonunlariga oid maxsus ibora va ta’birlarni bevosita, gohi (aksariyat hollarda) bilvosita oshiqona yo orifona baytlar qatida beradi va ayricha ta’kidlab o‘tadiki, bu bejiz emas. Bayt:

Sarvni netsun Navoiy bor ekanda qomating,

Bo‘lsa mavzun, boqmagay tab’ ahli nomavzun sari.

Zohiran, ayniqsa, ushshoq ahli uchun birinchi misraning ma’nosi muhimroq tuyulishi mumkin, bunda muvozana (parallelizm) san’ati tarzidagi ikkinchi misra an’anaviy muqoyasa xizmatini o‘tab keladi. Lekin mohiyatda biz kuzatgan maqsad nuqtai nazaridan ikkinchi misra zamiridagi fikr e’tiborli va ibratomizdir. Negaki, unda, umuman, zukko, noziktab’, zarshunos kishilar, xususan, san’at, she’riyat muhiblari nazdida, ehtimol, ko‘pchilikka saboq bo‘larli, ma’lum darajada ma’rifat beruvchi ikki muqobil tushuncha ifodalangan: nima mavzunu nima nomavzun (so‘zma-so‘z olganda: vaznga mos, o‘z me’yori, mezoniga ega; keng ma’noda: komil, uyg‘un, mutanosib, butun, nafis va aksincha) ekanini «tab’ ahli»gina yaxshi ajratishi, to‘g‘ri va xolis baholashi mumkin. Aks holda, bu nafaqat didsizlik, befarqlik, hissiz-dardsizlik kabi noxush hollarga, balki loqaydlik, noshukurlik, andishasizlik, johillik kabi xatarli oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Yuqoridagi misralar mazmuniga, ruhiga yaqin va hamohang bo‘lgan Navoiyning murabbiy shoir, ustod munaqqid – tom ma’nodagi so‘z san’ati homiysi ekanligini tasdiqlovchi boshqa bir misolga razm solaylik. Bayt:

Oyni yorug‘, charxni demok baland,

Tab’i baland elga emas dilpisand.

Avvalo, bu satrlar shoir kuzatgan maqsad nuqtai nazaridan muayyan mantiqiy fikr – sillogizm usulida (yangi kechinma-obrazdan xoli) shakllanganini, lekin she’r san’atining birlamchi talabi – badiiy-obrazlilik, o‘ziga xoslik, ranginlik, betakrorlik kabi asosiy qonunlari haqidagi haqiqatdan ogoh etuvchi hikmatomiz, saboq bo‘larli mulohaza tarzida ilgari surilayotganini unutmaslik kerak. Bunda Navoiy tanlagan tashbeh-nisbatlar qanchalik oddiy bo‘lsa, shunchalik aniq, faol nafislik baxsh etadi: «oy – yorug‘», «charx – baland» qabilidagi, olamga o‘zgacha nigoh tashlashdan xoli, «obrazli tafakkur» iqtidoridan mahrum hunarmand nazmgo‘ylarning she’riyatdan uzoq, faqat ritmga solingan, qofiyalangan tavsifnomalari umuman badiiy madaniyat manfaatlariga, she’riyat rivojiga zarar yetkazuvchi ofat ekanligi Navoiyni qanchalik tashvishga solgan bo‘lsa, bu – to hanuz o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan muammolardan. Faqat ikkinchi misrada ifodalangan haqqoniy ibratli fikr – «tab’i baland el» – haqiqiy she’r muhiblarining xolis hukmigina Navoiyni umidvor qilganidek, bizga ham taskin berishi mumkin...

Sohir san’atkorning ijodxona jarayonlariga xoh bevosita, xoh bilvosita aloqador maxsus so‘zligida «nukta», «nuktaposh», «ma’ni», «haqiqat», «suvrat», «siyrat», «zohir», «botin» kabi tashbehlar shoir shaxsan tahqiq qilgan badiiyat qonunlari, o‘zi yaratgan, tartib bergan obrazlar, ularning xos alomatlari haqida bir qadar aniq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Shohbayt:

Nuqta suv yanglig‘ eritur toshni,

Topsa haqiqat o‘tidin choshni.

Dastavval, baytdagi «nukta», «haqiqat» tashbehlarining badiiy-mantiqiy o‘rni, o‘zaro nisbati haqida. «Nukta» asli «ma’ni»ning o‘zgacha nozik pinhoniy «qirrasi bo‘lib, «nuktadon», «nuktaposh» sifatlari nozikfahm, orifxayol, hakimona idrok kabi mushtarak ma’nolarda qo‘llanadi. «Haqiqat» tashbehini turlicha talqin qilish mumkin: (1) to‘g‘rilik, rostlik, haqqoniylik ma’nosida; (2) haq yo‘lida kezuvchi soyir (tasavvuf falsafasi)ning so‘nggi manzilni – tangri ilohiyga yetishish bosqichini o‘tishi tarzida. Mazkur baytning mazmuni, balkim, keyingi talqinga yetarli asos bermas; har holda «nukta» moʻjizasi yuz berishi uchun «haqiqat» asos qilib olinishi e’tiborni tortadi (u hatto osonlikcha erimaydigan «toshni eritish» qudrati timsoliga aylanadi!). Shu tarzda Navoiy kuzatgan maqsad ayon bo‘ladi – «haqiqat» so‘zi favqulodda aniq va teran ramziy ma’no kasb etadi («choshni» – bahra demakdir); hayotda, adabiyot, xususan, she’riyatda so‘zning kuchi, ma’no salmog‘i, badiiy qimmati – fasohati uning turli qiyofadagi yolg‘onga qarshi haqiqatning qay darajada kuchli, butun, yorqin in’ikos etishi bilan belgilanadi. Shu jihatdan Navoiy so‘zlarining ma’naviy-axloqiy va estetik qimmati hamisha saqlanib qolishiga shubha qilmasa bo‘ladi.

Agar yuqoridagi shohbaytda haq so‘zning moʻjizakor kuchi «suv-tosh» nisbatlari orqali tahqiq etilsa, boshqa bir she’rda, aksincha, qalam ramzi haqiqat sabog‘i uchun nomag‘rub ma’no kasb etadi – yolg‘on so‘zni, yolg‘on so‘zlaguvchini omonsiz fosh qilish vositasiga aylanadi. Bayt:

To qalam urdi qaroga, yozmadi bir harf rost,

Kim xudo qilg‘ay oning yuzin qaro, ilgin qalam.

Tokim yolg‘onning kasofati – mudhish oqibatu asoratlarini hech bir me’yor-mezonga sig‘dirib bo‘lmas ekan, bu ofat qachondir shafqatsiz jazoga mahkum etilmog‘i kerak. Biroq, nadomatlar bo‘lsinki, xoh uzoq, xoh yaqin, hatto kechagi tarixning achchiq haqiqati – sabog‘idan ayon: qachon va qayerda nosog‘lom, nopok muhit, adolatsiz davron, nobop va noraso tartibot zo‘ravon bo‘lsa, o‘sha zaminda yolg‘on shumg‘iyaday bolalaydi (asl dehqon shumg‘iya tarqalgan paykaldan yaxshilik kutmaydi, uni darhol shudgorlaydi, ofatni ildizi bilan oftobda kuydiradi, kechikib bo‘lsa-da, tozalangan yerga urug‘, yo ko‘chat ekadi)... Navoiy bizga noma’lum, lekin alamnok bir sabab bilan «qalam», «yozmoq», «harf» tashbehlari orqali so‘zga o‘tgan yolg‘on balosini agar xudoning o‘zi daf’ qilmasa, bunga bandasining qurbi yetmas, deya ortiq kuyunib yozishi bejiz emas. «Qalam qaro urib» (ya’ni qora siyohda) bitilgan sahifa qaysidir qallob qalamkash (mantiqan yolg‘on kotib, shoir yo munshi) yuziga, qalamning qattiq va bukilmas xususiyati harakatsiz – shol bo‘lgan, demak, yozishdan bir umr mahrum qo‘lga nisbat beriladi: bundan mazmunan haqqoniyligi bilan ibratomiz, badiiy jihatdan betakror lirik lavha shakllanadi. Muhimi, buyuk haqiqatparvar shoirniig shunchalar ayovsiz hukmi zamirida qalamning qutlug‘ ishiga ilohiy ma’no beradigan, badiiy so‘zni e’zozlovchi sehrli kuch – har doim «rost yozish» g‘oyasi zuhur etadi («qalam» va «qaro» tashbehlarining ma’no qirralari tajnis san’atining kamyob namunasidir).

Navoiyning she’riyat, badiiyat qonunlariga doxil fikrlariniig komil va solimligi shundaki, ularni hatto turli davrlar, adabiy oqim va yo‘nalishlar, maktab va uslublar uchun, har qalay, to‘g‘ri, maqbul, asosli me’yor sifatida qabul qilsa arziydi. Bayt:

Madh uslubi edi beravnaq.

Bal chiqib erdi arodin mutlaq.

Bu satrlar ruhida avval ham she’riyatda «madh uslubi» baravj davrlar bo‘lgani, faqat ulug‘, vali shoirlar, she’riyatni taqdir ishi deb bilgan, tama’dan, shuhratdan uzoq haqiqiy iste’dodlarning salobati, ta’siri natijasida (ularning homiylari – aksari o‘zlari she’r yozgan ma’rifatli hukmdorlarning xizmatini ham unutmaslik kerak) bunday o‘zligi, qiyofasi bo‘lmagani uchun ham istiqbolsiz uslub vaqti kelib «oradan chiqishi» ajablanarli emasdi (masalan, «Majolis-un nafois» tazkirasida turli toifa zamondosh shoirlar ijodiga berilgan bahodan Navoiyning «madh uslubi»ga munosabatini bilib olish mumkin). «Boburnoma» muallifi – ulug‘ shoir, zakiy, g‘oyat talabchan munaqqid Bobur ham iste’dodsiz, maddoh shoirlar ustidan hakamona odil hukm chiqaradi: ularning she’r «yozganidan yozmagani yaxshiroq». Navoiy va Boburdan avval ham, ulardan keyin ham «madh uslubi» – balanparvoz tavsifiy she’rlar «beravnaq» bo‘lishdan ko‘ra ko‘proq ravnaq topgan, adabiy urf tusini olgan zamonlar bo‘ldiki, bunga tarixda misollar ko‘p (Cho‘lponning, bir yoqlama yondashilganidan qat’i nazar, klassik she’riyatimiz uslubi haqida: «Bir xil, bir xil, bir xil!...» deya kuyib-yonib so‘zlashida ma’lum asos yo‘q emas). Buyuk so‘z san’atkori avval «Hiloliya» qasidasida badiiy ijodning moʻjizakor, sirli-sehrli yaratish daqiqalarini Atorud sayyorasining inson-ijodkorga buyuk ehsoni deb ataydi. Keyinroq, “Hayrat ul-abror” dostonida Atorudni boz tilga oladi. Sohir shoir she’riy ijodning faqat daholar kechirishi mumkin bo‘lgan favqulodda shavqu rag‘batli, erkin-g‘aroyib jarayonlarida «so‘z bahri»ning javohirlaridan, (“o‘z mulki”ning mislsiz va cheksiz imkoniyatlaridan qanchalar hayratlansa, ijodiy ishga shunchalik mas’uliyat hissi bilan yondashadi. Mana, Navoiy so‘zning badiiy kuchini qanday tasavvur etadi: «Charx tomig‘a nardbon (!) yasamoq... Qilibon ankabut (o‘rgimchak) ipini kamand, Aylamak ajdaho aning bila band». Navoiyning she’riy xayol fazosini tasavvur qilib ko‘ring: umuman (milliy ijodga, xususan, she’riyatga qo‘l urmoq baayni samovot tomiga monand narvon tayyorlashu quyosh shamiga munosib shamdon yasamoq bilan barobar! Bugina emas. Go‘yoki o‘rgimchak to‘ridan sirtmoq hozirlab, afsonalardagi dahshatli maxluq – ajdahoni bandi etish degan so‘z!.. Bu – insonning necha asrlar davomida jamg‘argan ilmiy zakovati jur’at qilolmaydigan xayollarga qalb idroki orqali, emosional – ijodiy jasorat topish salohiyati, real imkonga sig‘mas hodisalardan favqulodda, moʻjizakor imkoniyat kashf etish san’ati... Navoiyning ijodiy xayolot dunyosiga xos badiiy nisbatlar haqiqatda hayratbaxsh, sirli-jozibador. Mana yana bir bayt: «Zarrada mehrni nihon aylay, Bahrg‘a qatrani makon aylay». To‘g‘ri, zarrada – quyosh, tomchi – qatrada olam, dengiz aks etishidek moʻjizali jarayonlarni ko‘p bora eshitganimiz uchun, bundan ortiq hayratga tushmasligimiz mumkin. Lekin Navoiy mana shu azaliy g‘aroyibotdan ijodiy foydalanadi, yangi lavha-obraz yaratadi. Bu gal o‘sha moʻjiz hodisani o‘z she’riyatiga tatbiq qiladi, ijodxonasiga olib kiradi: shoir ijodiy zarurat, badiiy mantiq ehtiyoji tufayli olamning biz tasavvur qilgan eng ulkan jismi – Quyoshni eng kichik unsur – zarra qatiga, ummonni esa qatra ichiga joylay olishdek sohir san’atkor iqtidorini kasb etishi mumkin. Xususan, she’riy san’at tasarruf etgan bunday g‘aroyib badiiy imkoniyatlar, faqat she’riy mushohada doirasida tasavvur qilsa bo‘ladigan nuktadon ma’no va ifodalar, ularning teranliklariga oid yana bir-ikki «xos» misol keltiramiz: Chunonchi, she’riyat olami Navoiy qalami chizgan moʻjizakor lavhalardan hayratga tushib, shunday sirli nido qilganday bo‘ladi:

So‘zung bir avj o‘za chekti alamni,

Ki surdung arsh lavhiga qalamni,

Agarchi axtaredur har so‘zung pok —

Ki evrulur oning boshiga aflok...

Navoiydek sohir so‘z san’atkori uchun hatto adabiy iste’moldagi me’yor-mezonlar, an’anaviy usullar, vositalar kifoya qilmasa hech ajab emas. Zero, daho shoirlarning ijodiy xayoli eng yuksak «avj» darajalarda, samoviy mintaqalardagina o‘zining munosib, butun va yorqin obrazli ifodasini topishi mumkin. Buning uchun Navoiy faqat Al-Farg‘oniy va Ulug‘bek kabi ulug‘ munajjimlar tasarruf etgan ilmiy ob’yektlar va tushunchalarga («arsh», «axtar», «aflok», «evrulmoq»), Amir Temur kabi sohibqiron fotihlarning sarkardalik rejalariga («alam chekmoq» – bayroq tikmoq, «surmoq» – hujumga o‘tmoq) murojaat etadi. Navoiy tafakkuriniig moʻjizakor kuchi tufayli she’riy vosita sifatida xizmat qilgan hodisalar shoir ijodxonasi haqidagi hayratomiz miqyos kasb etgan lavha-obrazlarga aylanadi. Navoiy an’anaviy faxriya usulidan foydalaiib, Atorud tilidan qalami qudratiga shunday qimmat beradi: so‘zing she’riyat mulkida o‘z bayrog‘ini shunday yuksaklik nuqtasiga o‘rnatibdiki, senga faqat arshi a’lo – fazoviy kengliklar lavhasida (!) qalam surish martabasi musharraf bo‘libdi. Shu boisdan ham har bir pok so‘zing samovotning bitta duri – yulduziga teng, shundan falakining ishi – tashvishi ham o‘sha har bir moʻjiz inju – yulduz boshidan aylanib-evrilishdan iboratdir!.. Ulug‘ san’atkor so‘zning badiiy-obrazli imkoniyatlariga qanchalik baland qimmat, xayoliy miqyos beradi!

Navoiy she’riyatdagi so‘zning turli ma’no, mantiq va badiiy ifoda qirralariga birdan-bir aniq, munosib, mutanosib nisbat – tashbeh izlaydi; moddiy va ruhiy olamning mohiyat va sababiyati, siri-sinoati, g‘aroyibot va moʻjizalarini mumkin qadar jonli, rangin, butun va yorqin gavdalantirish maqsadida, xususan, Sharqda qadimdan an’ana bo‘lgan tabiat va samovot ramziy-majoziy vositalarining noma’lum qirralarini kashf etadi. Chunonchi; quyidagi satrlarda dengiz sadafi, uning bag‘ridagi gavhar donasi, moddiy dunyoning to‘rt unsuri, yetti osmon, yulduzlar, ularning mintaqa – «burj»lari she’riy nisbat – timsolga aylanadi:

So‘z guhariga erur oncha sharaf,

Kim bo‘la olmas anga gavhar sadaf.

To‘rt sadaf gavharining durji – ul,

Yetti falak axtarining burji – ul...

Dunyoda qimmatbaho toshlar va ma’danlarning haddi-hisobi yo‘q. Ularga oddiy fuqarodan tortib sultongacha loyiq darajada baland baho qo‘yadilar (busiz aziz, sevimli kishining mehrini, iltifotini qozonish qiyinligi sir emas). Lekin javohirotning haqiqiy (bahosini xalq beradi (birgina misol: «Oltin olma, olqish ol»). Xalq imon-e’tiqodli, halol-pok, ma’naviy barkamol, mehr-saxovatli odamning qadrini, umr bahosini xazina-dafinadan ortiq deb biladi. So‘z san’ati, she’riyat ana shu xalqona mezon bilan har qanday moddiy boylikni ma’naviy-ruhiy qadriyat tarzida baholaydi. Yuqoridagi ikki misrada ana shu chin insoniy nuqtai nazarga munosib she’riy sayqal beriladi – «so‘z guhari» shunchalar yuksak «sharaf» arshida turadiki, eng toza dur ham unga «sadaf bo‘la olmaydi» (gavhar dengiz chig‘anog‘i bag‘rida shakllanib, yetilgani holda, o‘sha chig‘anoq— sadaf qadrlanmaydi). Uchinchi misraning ma’no ko‘lami keng va teran: qadimgi Sharqdan Yunonga, undan yana Arab va Ajamga o‘tgan «to‘rt unsur» falsafasi orqali Navoiy tasarrufidagi «so‘z guhari» borliqdagi mavjudotlarning zoti-mohiyatini, turfa alomatlarini, harakat-holatlarini o‘z bag‘rida – «durji»da jamul-jam etgan moʻjiz bir qudrat manbaiga aylanadi. To‘rtinchi misraning nuktadonlik qirralari bundan-da ortiq bo‘lsa borki, kam emas: badiiy so‘zning kuchi yetti samo yulduzlaridan (ularning hisobi qancha!)... har biri, yo‘q, eng yorug‘ porloqlari uchun hatto tayanch nuqta – markaziy mintaqa – «burj» vazifasini o‘tashga, ya’ni yulduzlarning harakat sirlarini bilish, kashf etishga ham qodirdir!.. Ulug‘ shoirimizning xayolot fazosiga, undagi so‘zning maqomi va bahosiga tasanno demay bo‘ladimi?!

Navoiy kabi so‘z daholari o‘zlari yaratgan shoh asarlarning haqiqiy bahosi, qalamining qudrati nimalarga qodirligi, shubhasiz, ularning o‘ziga yaxshiroq ayondir. Darhaqiqat, Navoiy inkishof etgan she’riyat olami, uning nurli «burj»lari – yuksak cho‘qqilari, Navoiy xayollari, obrazlarining fazosi, ma’no teranliklari, badiiy nozikliklari bu qadim dunyoning ancha-muncha ulug‘ shoiriga musharraf bo‘lmagan. Bu da’voning mubolag‘asi yo‘q, aksincha, dalil-asoslari yetarli. Shohbayt:

Navoiy, sehr emas, go‘yo Kalomulloh asosidur,

Bu moʻjizlarki, zohir bo‘ldi kilki nuktaposhimda.

Murshid-ustozi Jomiy kabi Qur’oni Karimning tafsirini yaratishga jazm qilgan Navoiy o‘z asarlarining mislsiz joziba siri qandaydir g‘oyib alomatlardan uzoq ekanini yaxshi bilgan, shuning uchun «kilki nuktaposhi» – qalamining qudratidan ortiq ajablanmaydi ham. Faqat bunday ruhiy qoniqish hissi, haqfaxriya tuyg‘usi munosib va moʻtabar dalil bilan asoslanishi kerak. So‘z qadrini, she’riy san’at mas’uliyatini chuqur idrok etgan Navoiy «moʻjizlar zohir bo‘lgan» qalam uchun yolg‘iz muqaddas kitob «Kalomulloh» asosli nisbat, ishonchli qiyos – shahodat bo‘lishi mumkin deb hisoblaydi... Bugina emas. Shoirning boshqa purma’no misralari singari bu shohbayt ham o‘z ruhida yanada teranroq nuktadonlikni zuhur etgan bo‘lsa ne ajab: Navoiy qalami yaratgan moʻjizalarning boisi – sababiyati shundaki, o‘z davrida dini islom ustunlaridan biri darajasiga ko‘tarilgan (rasmiy ravishda «Nizomiddin» unvoniga sazovor bo‘lgan) ulug‘ shoir va orif o‘z asarlari uchun Qur’on so‘zlarini ham ruhiy-falsafiy, ham badiiy-mantiqiy «asos» qilib olgan. Modomiki, shunday talqin ham joiz ekan, mazkur terma baytni iyhom san’ati bilan muzayyan etilgan deb hisoblash mumkin...

Va nihoyat, she’riyatga, qalam qudratiga xos istilohlar oshiqona ohang kasb etgan yana bir shohbayt:

Chun Navoiy nazmining har harfidur sharhi g‘aming,

Desa bo‘lurkim, erur har bayti bir baytul-hazan.

Ne ajabki, Navoiyning qahramoni – oshiq taqdiri azal – muhabbat qismatining xohishi bilan shoirga aylangan. Illo, oshiqlik bu valisiyrat pokdomon zot nazdida nafaqat ishq vaslining barcha farog‘atu mukofotlaridan, dunyoviy ne’matu qadriyatlardan, balki ruhiy, hatto ilohiy e’tiqodu e’timodlardan o‘zini mutlaqo forig‘ tutmoqlik demakdir («Oshiq o‘lg‘on kechti mango nomdin, Millatu imonu dini islomdin»). Bas, haqiqiy muhabbat (Navoiy shaxsan hayot maslagi deb bilgan «ishqi haqiqat»)ni, uning asli foje’ mohiyatini anglab yetgan kishigina shoirga aylanishi, uning har bir o‘tli-haroratli so‘zi oliy qadr, e’zoz topishi kerak («Degonimni ulusqa marg‘ub et, yozg‘onimni ko‘ngulga mahbub et»). Navoiy qalami yaratgan ilohiy nazmning sirli-sehrli qudrati ham shundaki, u asli komil va solim insonlar (shu jumladan, fidoyi oshiqlarning)ning g‘ofilu bedard kimsalar hech qachon fahmlay olmaydigan dard-hasratlarini, ruhni poklantiruvchi yorug‘ g‘am-g‘ussalarini sharhlab berishga da’vat etilgan. Zotan, «har harfidur sharhi g‘aming», «erur har bayti baytul-hazan» (baytul-hazan – g‘am go‘shasi, dard uyi demaqdir) kabi teran dardnok-ramziy iboralarning ruhi – mohiyatini Navoiyning misoli yo‘q sabru sabotli hayoti, xos e’tiqodu xos o‘zligi, benazir she’riy dahosi bilan mushtarak ma’noda tushunmoq kerak...