Bu qutlug‘ mavzuda hazrat Navoiyning tabarruk shaxsiyati – o‘zligining mohiyatini kashf etish mumkin: ko‘p qadim, ayni paytda o‘tkinchi – foniy dunyoning imon-e’tiqodli kishini ham afsun qiluvchi istaklari, havaslari, komronliklari zamirida, ne hasratki, gumrohliklar, g‘ofilliklar, adashishlar yashiringanini (balkim ulug‘ salaflar – piri ustodlar madadida) dil-dildan payqash, o‘zida osiy-gunohkorlik holatini kechirish, ilohiy qudratdan inoyatu hidoyatlar so‘rab yolborish...O‘zini, o‘zligini chuqur idrok etishdek bunday ruhiy qiynoqlar (ehtimol, ruhiy oromlar) jarayonida Navoiyning chin siymosi – azaliy yaratilish tarzi – toza hilqati, dardnok va armonli ko‘ngli va shubhasiz, ilohiy qudrat bilan xos muloqotda bo‘lgan ruhiyati o‘sha iztiroblar – yolborishlar jarayonida yanada poklansa ne ajab!
Navoiyning lirik qahramoni (bu mavzuda uni shoirning o‘zi deb bilsak xato qilmaymiz), o‘zining insoniy va ijodkorlik taqdiri haqi, tangri oldida bosh egib, uning yagona hakam sifatida chiqaradigan hukmiga some’ turib, qilgan qancha ulug‘, bosavob ishlari qolib, faqat gunohga bitilishi mumkin bo‘lgan «xato»lari, «yuz qarolig‘»lari uchun tazarruga so‘z topolmaydi, tangridan yolvorib marhamat so‘raydi. Bayt:
Yorab! O‘z xolimg‘a hayronman base,
Osiyu mastu parishonman, base...
Insof, diyonat amri bilan yashagan, eli oldida yuzi yorug‘, haq oldida imoni tinch, to‘g‘ri, halol, zahmatkash, jafokashlar «o‘z holiga» boqib, o‘zgalar tashvishi, dardi, kulfati uchun oromidan kyechishi, agar insoniy burchini ado etolmay qolsa, o‘zini «osiy» deb bilishiga shubhalanmasa bo‘ladi. Lekin, afsuslar bo‘lsinkim, jamiyatning ko‘pchiligini tashqil qilgan turli toifa, turli kasbdagi xudbin manfaatlar quli bo‘lgan, «xalq g‘ami», «el komi» yo‘lida bir odim tashlashdan cho‘chiydigan mahdud, loqayd kimsalar, shuningdek, zohiran qaraganda bezarar, lekin xoh xesh, xoh darvesh (o‘z yo begona) bo‘lsin, odamlarga na yaxshilik, na yomonlik qilmaydigan, insoniy mehr-shafqat, muruvvat hislaridan uzoq, hissiz, bedard «bedard odam» toifasidagi xudpisandlar, ularning boshqa xayrixohlari hech qachon «o‘z xoliga» boqib o‘tirmaydilar, kim oldida bo‘lmasin, o‘zlarini «osiy» deb hisoblashdan orlanadilar... Faqat imon-e’tiqodli kishilar, xususan, Navoiydek ulug‘ zotlar «osiy», «gunohkor», «mujrim», «gunoh» so‘zlarida insonning boshqa odamlar, eli, ulusi, hatto bashariyat, uning kelajagi oldida, mohiyat e’tibori bilan ona Zamin, undagi barcha bahralar, ne’matlar – tabiat va ruhiy madad, najot manbai, e’tiqod tayanchi bo‘lgan samovot – ilohiy qudrat – hamma, hammasi oldida o‘zini qarzdoru burchdor, javobgar deb biladi. Navoiyning qahramoni – buyuk shoir, orif, hakam, dono vali zot faqat komilu fozil kishilarga xos shikastalik bilan «osiy»ligiga iqror bo‘lish (bu asli ojizlik emas, kuchlilik alomati!), yolg‘iz Alloh huzurida tavba-tazarru qilish orqali o‘zligini, ruhini poklashda davom etadi. Bayt:
Yuz havo boshima solib nafsi shum,
Hayli shayton aylabon har yon hujum...
Vo darig‘! Navoiydek farishtasifat insonga allaqanday shaytonlar to‘dasi har tarafdan hamla qilishga jur’at etsa... Nafs shumlik qilib, valiysirat shoir, mutafakkir boshini «yuz havo» bilan aylantirishni ko‘zlasa. Agar «nafsi shum», «hayli shayton» iboralarini Navoiyning tarjimai holiga tamsil qilib ko‘rsak, o‘rtada jiddiy mantiqiy ziddiyat sezilmaydimi? Yo‘q, albatta. Aksincha, bunda hayotiy, haqqoniy mantiq kuchi namoyon bo‘ladi. Navoiyning qahramoni avvalo inson, tabiat farzandi, qolaversa, tangrining pok e’tiqodli bandasi sifatida insonga begona bo‘lmagan nafsning turfa hoyu havaslari («yuz havo») bilan, shuningdek, shaytoniy hirsu ehtiroslarning turli yo‘llar, vositalardan foydalanib ko‘rsatgan xurujlari (« aylabon har yon hujum») bilan beomon olishadi va doim ulardan g‘olib chiqadi, bu g‘alaba shoir va orif inson siymosiga ruhiy poklik, kuch, sabot alomatlarini bag‘ishlaydi. Demak, o‘z nafsi va shaytoni bilan kurash insonning sha’nini ulug‘laydi. Agar u ba’zan beixtiyor xayol og‘ushiga berilgan kezlarida, o‘sha xayolda ham odob sarhadidan o‘tmaydi, hamisha shayton yo‘lini to‘sadi, uning irodasini sindiradi («Gahi behududlugumdin seskanib tutsam adab rasmin, Belig‘a chirmashurda shavqning ifroti chog‘inda»; «Malak taslimi shayton kibridektur, buki aql o‘zin Qilib ma’muri amr istar amorat nafs ammora»). Modomiki, Navoiy nafs va shayton g‘avg‘olaridan ozurda, ranjur bir holda Allohga arz-dod qilar ekan (uning o‘zini maishat va ishratdan tiyish, sabr-qanoat, bardosh borasida mislsiz irodali ekanini yaxshi bilganimiz holda), bu shoirning dunyoqarashi, insoniy, ma’naviy pozisiyasi, ijodiy-estetik nuqtai nazari hayot mantiqi va haqiqati bilan chuqur ruhiy aloqada ekanidan yorqin dalolatdir. Aksincha, shoir o‘zining sevimli qahramonlaridan biri Shirinning havosi baland so‘zlarida («Menga ne yoru ne oshiqlik havasdur, Agar men odam o‘lsam ushbu basdur»): «Menga na nafs shumligi, na shayton hujumi pisand emas» qabilida mushohada yuritganda (holbuki, bunday ishonchga Navoiyning hayot maslagi, irodasi, sajiyasi asos beradi), hayot va she’riyat qonuniyatlariga anchagina shikast, ozor yetgan bo‘lur edi... Ana endi ortiq shubha, ishtibohga bormasdan Navoiyning nafis mubolag‘a, chiroyli kinoya javhari bilan yo‘g‘rilgan gunohkorona-mungli misralarini ko‘chirib sharhlashda davom etsak bo‘ladi. Bayt:
Yuz qarolig‘ oncha bo‘lmish jahl aro,
Kim ko‘zumga qildi olamni qaro.
Beixtiyor: «Nahotki!» deb yuboramiz. Chunki Navoiy qahramoni – shoir, orifning bunchalar «yuz qarolig‘» darajasida jaholatga berilishi mumkinligini sira-sira tasavvurga sig‘dira olmaymiz. Biroq, u xudoga nola qilib: bu vahshatsaro hol: «ko‘zumga qildi olamni qaro» degan so‘zlariga ilojsiz ishongimiz keladi, yana ikkilanamiz, ishtiboh ichida qiynalamiz; nainki xudoga qilingan nolalar ham samimiy, rost bo‘lmasa, deymiz o‘z-o‘zimizga. Yo bu «barchaning dardi» kabi («Yo‘k; ajab gar barchaning dardicha bo‘lsa menda dard») go‘yo «barchaning gunohi»ni bir o‘ziga olish usuli emasmikin? Navoiyning fidoyi, xoksor siymosi bunday bezovta xayolga ham asos beradi. Lekin yana: «Nega endi?.. Bunday buyuk gunohkorlik xayoliga asir bo‘lishning sababi nimada?» kabi qiynoqli savollar tug‘iladi. Ularga javob qidirish va topish odamlar taqdiriday, ayniqsa, shoir qismati, xususan, ulug‘ insonparvar, hurfikr, haqiqatparast shoir qismatiday uqubatli va mushkuldir. Xullas, «jahl aro...yuz qarolik» gunohi uchun kyechirilgan, «olamni qaro qilgan» azobli o‘ylar, ruhiy iztiroblar faqat ilohiy qudrat karami va shafqati bilan «darmon» topishi mumkin bo‘lgan muborak bir dardga aylanadi. Bayt:
Dardima darmon inoyat aylagil,
Tavbai komil hidoyat aylagil...
Chin sababiyati hamon og‘ir o‘yga toldiruvchi, go‘yo «nafs», «shayton», «jaholat» kasridan keladigan, balkim kechirib bo‘lmas gunohkorlik dardiga faqat Tangrining O‘zidan inoyat – marhamat so‘rab munojot qilish, Navoiy z’tiqodicha, har bir musulmon farzandini birdan-bir to‘g‘ri yo‘lga boshlaydi. Bu haq yo‘l «tavbai komil» – tazarru yo‘lidir. Buning ma’nosi shuki, haqiqatni anglash, haqni tanishdek uzoq uqubatli yo‘lning tavba manzili qilingan gunohlar azobi – “dardi”dan yengillik sezish, Tangri shafqati va mag‘firatiga (kechirishiga) umidvorlik manzili hamdir. Shunday qilib, Navoiyning Tangri haqqiga qilgan shunchalar mungli – larzakor nola-munojotlari zamirida bani Odam – bashar avlodining, xoh kichik, xoh katta, hadsiz-hisobsiz bo‘lsin, bilib yo bilmay qilgan xatolik – gunohlariga astoydil iqror bo‘lishi so‘ngsiz attangu pushaymon, dard-iztirob ichida tazarru qilishi – «tavbai komil»ni ado etishi, ayniqsa, musulmon farzandining muqaddas burchi, yaratuvchi – «tengri ehsoni» oldidagi qarzidir. Aksincha, menda gunoh yo‘q, deyish ayni gumrohlik va shakkoklikdir. Navoiy shunday imon-e’tiqod bilan, eng ulug‘, eng komil zotlarni ham mustasno tutib bo‘lmaydigan «osiy»liklar – ozmi-ko‘pmi qilgan xatolarini, gunohlarini ma’lum udumga, an’anaga kirgan (muayyan zamindan xoli bo‘lmagan) nafs, shaytoniy tamoyil, jaholat kabi uch ofat andozasida, shuningdek, she’riyatning ramziy-majoziy, istiora-mubolag‘ali qonunlari asosida umumlashtirib, badiiy rangin vositalarda ifodalaydi.
Navoiy ana shunday muborak, qutlug‘ bir mujrimlik, samimiy osiylik holati, chin insoniy tavba-tazarru tuyg‘usi bilan, endi boshqacha niyatda – ilohiy rag‘bat, buyuk she’riy dard, yorug‘ azobu bedorliklar samari bo‘lgan bahosi yo‘q asarlari uchun ham tangridan inoyat va hidoyat so‘raydi. Bayt:
Yorab, chekibon ko‘p raqam, jurmu gunoh
Nomamni qapo qildimu umrimni taboh...
«Chekibon ko‘p raqam...» Shoirning har bir so‘zi, iborasi zamirida, hech mubolag‘asiz, uning buyuk insoniy va ijodiy taqdiri yotadi, so‘ngsiz dard-hasratlari zuhur etadi. «Raqam chekmoq» – she’r bitmakni tom ma’noda taqdir buyrug‘i – «tengri ehsoni» deb bilgan Navoiy qanchalik «ko‘p» yozmasin («...oning kunda yuz bayti holvam erur»), biror misra, bayt ilhomsiz, dardsiz, «ma’nosi sust, ado nodurust» chiqishiga yo‘l qo‘ymadi, yolg‘on so‘zni esa yuzi qarolik deb bildi («To qalam urdi qarog‘a, yozmadi bir harf rost, Kim xudo qilg‘ay oning yuzin qaro, ilgin qalam»). «Chekkan raqami» – yozgan so‘zlariga nafaqat «yetti iqlim eli xaridor» bo‘lishi, balki o‘sha so‘zlar o‘z bayrog‘i («alam»)ni fazo arshiga ham tikishini orzu qildi («So‘zung bir avj uza chekti alamni, Ki surdung arsh lavhig‘a qalamni»), bunga ishondi. Ijodi bilan shunday ulug‘, moʻtabar martabaga erishganiga qaramay, o‘z ishini xatolardan, hatto ayb-gunohlar («jurmu gunoh»)dan xoli emas deb bilish, yozgan shoh asarlari uchun ham ilohiy qudrat hakamidan gunohkorona shafqat, marhamat so‘rash (ehtimol, shavq-ilhom mastlig‘ida ayrim isyonkorona, shakkok so‘zlarni aytib yuborgandir yo boshqa bir sahv-xatolik o‘tgandir, beayb parvardigor...) – faqat ulug‘ ijodkorlarga xos alomat. «Nomamni qaro qildimu umrimni taboh». Ulug‘ shoir barcha yozganlarini go‘yo «tengri ehsoni», inoyati uchun javob maktub – «noma» deb ataydi. Balkim bu nomani «qaro qilgani» – siyoh bilan bitgani, shu ish bilan tangri in’om etgan «umrni taboh» – behuda sarflab, xarob qilgani uchun yaratuvchi – sarvari koinot oldida o‘zini osiy (she’r yozish evaziga ham faqat toat-ibodat qilmagani, ortiq riyozat chekmagani uchun), gunohkor hisoblar... Navoiy «tavbai komil» uchun ana shunday ma’naviy, ruhiy, mantiqiy zamin hozirlaydi. Bayt:
Rahmat suyidan yuvmasang ul nomani, oh,
Mahshar kuni netkamen mene, nomasiyoh?!
Ulug‘ mutafakkir shoirning nafaqat musulmon farzandi sifatida komil e’tiqodini, ayni chog‘da islom dinining, ustozi Jomiy kabi yirik arbobi – arkonlaridan biri sifatida uning musaffoligi va rivoji yo‘lida faol ishlaganini e’tiborga olganda, «rahmat suyi», «mahshar kuni» kabi qutlug‘ kalomlar bilan muzayyan etilgan misralar orqali, ularning teran ma’no-mohiyati orqali o‘zining insoniy va ijodiy taqdiriga, nomai a’moliga doxil ham achchiq, mungli-foje’ o‘ylarini, ham baland ruhdagi, chuqur ishonch, umid, g‘urur hislarini umumlashtirib berayotganday bo‘ladi. Ular bizga ham (endilikda ko‘pchiligimizga) chin imon so‘zlari, qalbni, ongni, tafakkurni (demak, dunyoqarashni ham), ruhni, ma’naviy, ijodiy nuqtai nazarni, ta’bni, didni – sururli va alamli tuyg‘ularimizni, xayolot va xotirotimizni poklantiruvchi bir valiy, milliy ogohlantiruvchi so‘zlari – chin tabarruk hadislar bo‘lib qolsa, shoyad!..
Ba’zan Tangriga – asl yagona ilohga yolborish ishqiy kechinmalar – oshiq munojoti tarzida ifodalanadi. Shohbayt:
Yorab! Ul yuzni dame ko‘zumga pinhon aylama,
YO ko‘zumni andin o‘zga yuzga hayron aylama.
Shoirning qahramoni – oshiq bir bandai ojiz sifatida ishq qismatining unga nasib etgan ulug‘ marhamati – «ul yuz»ga nisbatan bir nafas bo‘lsin, beparvo, iltifotsiz qolishni noshukurlik alomati, kechirilmas gunoh deb biladi, shu bois tangridan o‘tinib so‘raydi: mahbubning nigohimdan nari ketmasligi – faqat sening inoyatingta bog‘liq. Lekin bu kifoya emas. Men bir ojiz bandang, yana hidoyatintta muhtojman – o‘zing uni to‘g‘ri yo‘lga boshla; zinhor «andin o‘zga yuzga hayron aylama». Navoiyning ulug‘ san’atkorligi shundaki, o‘z qahramonining tangri ilohiy bilan g‘oyibona muloqoti daqiqalarida ham hayot haqiqatiga sodiq qoladi: insoniy tuyg‘ular – muhabbat kechinmalari qanchalik go‘zal, bokira bo‘lmasin, oshiqning sadoqati nechog‘liq samimiy, ustuvor bo‘lmasin, uni nogihoniy bir xatolik, ixtiyorsiz «osiy»likdan mutloq ozod tutib bo‘lmaydi. Illo, inson – shayton banogoh yo‘ldan ozdirib: «o‘zga yuzga hayron» qilib qo‘ymasligi uchun ham tangri madadiga, uning rahnamolik hidoyatiga muhtoj.
Boshqa bir g‘azalda Allohga munojot ohangi o‘zgaradi (shoir, «yaxshi-yamon» muqobil tashbehlaridan foydalanib, tazod usulida purma’no, rangin lirik lavha yaratadi). Bayt:
Agarchi aylamasang yaxshi, yaxshi ko‘rgizgil,
Meni anga, nechakim bor esam yamon, yorab!..
Odamlarning o‘zaro munosabati nechog‘liq murakkab, bu jarayonda «yaxshi» – «yomon» so‘zlarining nisbati qanchalik beqaror, aldamchi; ular, tabiiy, ziddiyatli bo‘lgani holda, o‘zaro bemalol «o‘rin almashishi», ba’zan kutilmagan ramziy ma’no kasb etib, o‘z mohiyatini o‘zgartirishi ajablanarli hol emas. Lekin oshiq-ma’shuqalar munosabati boshqa. Ayniqsa, she’riyatda. Chunonchi, shoirning qahramoni – oshiq o‘zini «yamon»deb, osiy, mujrim qilib ko‘rsatishida chuqur kinoya bo‘lgani kabi, «yaxshi» tashbehi ham qachon o‘zining tom ma’nosida kelganini ilg‘ab olish oson bo‘lmaydi. Shunday qilib, oshiq eng mushkil damlarda tangri ilohiydan madad so‘raydi: «Yorab, nechakim bor esam yamon, yaxshi ko‘rgazgil!» Bu ko‘ngil munojotida oshiqlik qismati bilan bog‘langan qancha ziddiyatli ma’nolar mujassamlangan: nainki «yamon» degan og‘ir malomat oshiq sha’niga munosib bo‘lsa, mahbuba unga inonsa! Yoki uning gunohi «ikki dunyodin kechib yor istagani», devonavor, majnunsifat holga kelganimi? Bunday adolatsizlik domidan xalos, «ahdu ehsonig‘a xos» etish – yolg‘iz tangrining ishi. Navoiy qahramoni munojotida ana shunday ilohiy ehtiyoj in’ikos etadi.
Navoiy boshqa bir g‘azalida yana shoir, orif, mutafakkir qiyofasida namoyon bo‘lib, o‘zining benihoya ozurda ahvolidan nola qilib, yolg‘iz sarvari odamdan najot kutadi, inoyat so‘raydi. Bayt:
Xalq mehriga yana, yorab, meni zor aylama,
Aylasang ham mehri yo‘qlarg‘a giriftor aylama.
Shuni e’tirof etish kerakki, xususan, ulug‘ shoirlarda bir bayt ikkinchi bir baytdan nimasi bilandir ustun turmog‘i kerak. Bu – she’r san’ati va ilhomi, she’r rag‘bati va shavqining o‘ziga xos qonuniyati, nihoyat, shoirning turlicha kayfiyati – ruhiy holati taqozosi. Bu da’voni yuqoridagi shohbayt bilan dalillash mumkin. Chunonchi, birinchi misradagi: «Xalq mehriga yana zor aylama» she’riy jumlasi qatiga «oylangan chuqur ziddiyatli, kinoyali ma’nolar – ranj-alam, o‘kinch, armon, ishtiboh tuyg‘ulari bilan yo‘g‘rilgan ruhiy iltijoda Navoiy dunyosi, uning hayotni uzoq kuzatib olgan achchiq saboqlari g‘oyatda haqqoniy, aniq, muxtasar ifodalangan. Birgina «yana» so‘zida qancha ozoru dilzadaligi yashiringan! Xususan, ikkinchi misradagi: «mehri yo‘qlarga giriftor aylama» jumlasidan ulug‘ jafokash shoir kuzatgan purdard ma’nolarni tahqiq etish uchun Navoiy hayoti, shaxsiyati, e’tiqodiga oid turli manbalarni va shubhasiz, uning asosiy badiiy merosi – lirik kulliyoti va «Xamsa»ni mumkin qadar chuqur, asosli o‘rganish taqozo etiladi. Lekin shoir misralari Navoiy dunyosi kontekstidan shartli tarzda uzib olingan holida ham ijtimoiy haqiqat sabog‘ining muxtasar ifodasi, ma’naviy-axloqiy tarbiya bobida ibratli, ta’sirli badiiy so‘z timsoli sifatida qadrlidir. Muhimi, shohbayt ruhiga joylangan komil ishonch – e’timod, Tangriga iltijo – munojot zamiridagi chuqur imon-e’tiqod tuyg‘ulari. «Xalq mehriga zor» shoir, orif unga «yana zor»lik azobi ortiq – jahannam qiynog‘idan yomon. Yagona umid, najot – qudrati ilohiyning to‘g‘ri yo‘li – hidoyatida. Navoiy shunday imon-e’tiqod bilan «tavbai komil»ni bajo keltirgani uchun ham «zamon ahli»ning barcha insofsizlik, vafosizliklariga bardosh bergan, «nafs», «shayton», «jahl» xurujlaridan g‘olib chiqqan bo‘lsa, ne ajab?..
Nihoyat, yana bir g‘azalda Navoiy o‘zining shoir, orif, mutafakkir, hakam, qalandar timsollaridagi umumlashma lirik qahramonini zamon, zamon ahli g‘avg‘olari, olam va ijod xayollari bilan charchab-toliqib, holdan toygan bemajol xasta qiyofasida gavdalantiradi. Shohbaytning mazmuni qahramonning ruhiy holati bilan hamohang:
Yorab, bu xasta ulcha tamanno qilibdurur,
Chun bori ayon sanga, nesin aylay bayon sanga.
Nizomiddin Mir Alisher Navoiy islom ta’limotining qomuschilaridan biri sifatida dil-dildan ishonadiki, har bir mo‘min-musulmonning barcha savobu gunoh ishlari, yaxshi-yomon o‘y-niyatlari, jumladan, ezgu istak-orzulari – nomai a’moli uning qismat daftariga bitilgan bo‘ladi. Bas, shoirning insoniy va ijodiy taqdiriga aylangan, keng ma’noda, u mansub bo‘lgan el-yurtning milliy-madaniy iftixori, so‘ngra, Navoiyning o‘z ta’biri bilan aytganda, dunyoning qaysi mintaqasida to «turk joni» va lisoni bor – o‘sha yerda eng yuksak ruhiy-ma’naviy qadriyat ramzi, eng komil va solim badiiyat, san’at namunasi bo‘lib qoladigan asarlari, ularga singdirilgan bashariy orzular, xayollar («ulcha tamanno») – bularning qay birini «bayon aylash» zarurati bor? Zotan, «bori ayon»dir olamga va uning sarvari – tangriga. Shuning uchun ham buyuk zahmatkash Navoiy keksalik «xasta»ligini yengib, so‘nggi muborak nafasigacha Atorud «ravon aylagan» qalamni qo‘lidan qo‘ymadi.