Navoiyning she’riy kulliyotida tabiiy xilqatning «aql boshi aylanar» sinoatu ajoyibotlari biri biridan rangin, jozib ramz-majozlarga aylanganini kuzatib, bundan shavqu hayrat tuyg‘ularini kechiramiz. Azaliyotning turfa hodisalari, ularning turfa alomatlaridan saylab olinib, tasviriy, musiqiy jilo berilgan, eng muhimi, insoniy mehr, dard, harorat bag‘ishlangan, hayotiy va badiiy mantiq mezonlariga solingan, she’riy san’atlar bilan orolantirilgan so‘z-tashbeh, so‘z-timsollar... Ular bayt kontyekstidan shartli ravishda «o‘zib» – ajratib olingan taqdirda – alohida she’riy parchalar, badiiy qatralar holida ham ajab bir zavq uyg‘ota oladi. Mana ba’zi namunalar: spehr bog‘i, dahr gulzori, charx shabistoni, axtar guli, axtar boshi, falak ayvoni, charx avroqi, arsh lavhi, chaman sahifasi, anjum ko‘zi, ko‘z bog‘i, ko‘z lavhi, g‘uncha gumbazi, ko‘ngil g‘unchasi, gunbazi davvor, korgah vaz’i, savdo seli, nayson suyi, xazon sipohi, nujum uchquni, talab dashti, g‘ayrat vodiysi, fano o‘ti, faqr vodisi, subh yaqosi, jamol subhi, tab’ sahobi, ko‘ngul vayronasi, falak g‘amxonasi, qayg‘u tog‘i va hokazo... Bunday g‘aroyib, favqulodda nafis obrazli birikmalarda goh har ikki so‘z tabiat yo samovot hodislari zaminida (chunonchi, «axtar guli», «nujum uchquni» kabi) tartib berilsa, aksariyat hollarda ularning bittasi «tabiiy unsur» sifatida (masalan, «chaman sahifasi», «arsh lavhi» singari) kelishi mumkin. Zotan, har ikki holatda ham o‘sha so‘z birikmasi nafaqat kuzatilgan g‘oyani o‘zgacha betakror shaklda ifodalash vazifasini o‘taydi, ayni paytda muayyan obraz-lavhaga tabiiy ranginlik va tarovat, samoviy yuksaklik va kenglik, falsafiy teranlik va cheksizlik, mantiqiy butunlik va mutanosiblik bag‘ishlaydi. Shohbayt:
Yaxshi erdi safhai aflok dardim yozg‘ali,
Bahri ashkim mavjidin borin nam etting oqibat.
Bu shohbaytda kutilmagan tarzda ulug‘ shoir «san’atxonasi» (Shayxzoda) bilan uning lirik qahramoni – oshiq hasratlari ajib bir uyg‘unlik kasb etganiga shohid bo‘lamiz: muhabbat dardi shu darajaga borib yetganki, uning sharhi – ifodasi uchun yerdagi mavjud vositalar kifoya qilmasligi aniq; oshiq ahvoli ruhiyasini «yozg‘ali» faqat samovotning moviy kengliklari sahifalar vazifasini o‘tashi mumkin! Navoiy dahosiga xos bo‘lgan fazoviy xayol miqyosi she’r san’atining g‘oyat nozik me’yor va mantiqiga qanday «sig‘dirilgan» ekan? Holbuki, ko‘hna Sharqning san’atkor sahhoflari yaratgan ipak qog‘oz – zarvaraq sahifalarini samo kengliklariga nisbat berish bilan shoirning mushkuli oson bo‘lmaydi (qolaversa, «yozg‘ali» tashbehi ikki ma’noda: ko‘ngilni bo‘shatmoq, sahifaga bitmoq tarzida qo‘llanadiki, bunda tajnis san’ati mavjud). O‘z-o‘zidan ikkinchi misra sharhiga ehtiyoj tug‘iladi: ne ajabki, yo‘q, ne nadomatlar bo‘lsinki, Navoiy tasavvuridagi buyuk jafokash, hasratnishin oshiq o‘z «dardini yozg‘ali» cheksiz aflokdan ham najot topolmadi. Sababi, oshiq ko‘z yoshlari selobidan hosil bo‘lgan bahrning mavjlari shu darajaga yetdiki, ularning to‘lqinlari zarralaridan samoning nam bo‘lmagan sahifasi qolmadi... Vo ajab! Sehrli ifrot san’ati vositasida shoirona xayol parvozi («havo avji») shunchalar yuksaklikka ko‘tarilar ekan. Samarasiz, noxush «oqibat»dan qat’i nazar, fazoviy varaqlar («safhai aflok»)ning ilohiy qalamga matlub ekanligi «yaxshi erdi» kabi lutf bilan ifodalanishi o‘zi qanchalik nafis!
Ba’zan shoir «kilki» olamga musavvirona nigoh tashlab rangin, jozib lavha chizishi mumkin. Shohbayt:
Kuydi quyosh o‘tiga zulmat tuni,
Uchti havo uzra nujum uchquni.
She’riyatda an’anaga aylangan subh-tong mavzuiga doxil biror tashbeh ishtirokisiz, bilvosita («quyosh», «nujum» timsollari orqali) tongotar chog‘ining ajab rangin, betakror lavha-obrazi yaratiladi: to quyosh ufqdan ko‘tarilib, olam munavvar bo‘lgunicha samovot mulkida (tun bilan subhidam oralig‘ida) shunday ilohiy gulxan yondiki, uning alangasidan tun zulmati kuyib ketdi, o‘sha ilohiy o‘t quyosh shakliga kirib ufqni asta yorita boshlaganda, uning «nuriga toqat qilolmay» (Cho‘lpon) tun bilan birga go‘yo boshqa falaklarga «uchgan nujum» – yulduzlarning havoga sachragan uchqunlarga tamsil etilishi qanchalar nafis! Tabiat g‘aroyibotlaridan biri – kechaning kunduzga aylanib borish jarayoni dohiyona nigoh bilan mushohada etilgan bu nuktadon nazarning fazoviy miqyosi-chi?.. Sohir so‘z san’atkori tartib bergan badiiy silsila shodasi mantiqan qanchalik aniq va asosli, ayni chog‘da sirli-g‘aroyib: quyoshning zulmatga nisbati (tazod), «kuydi» tashbehining tunga, «quyosh o‘ti»ning uchqunga, «uchqun»ning nujum, uchmoq, havo timsollariga, yulduzlarning ko‘zdan yo‘qolib borayotgan tunga, ko‘tarilib kelayotgan quyoshga nisbati (tashbehi musalsal – zanjirli istioralar) bular Navoiyning so‘z dahosidan yuksak namunalardir.
Ba’zan «tun bila tong». mahbubaning zulfi va yuzi ta’rifi uchun tabiiy fon bo‘lib xizmat qiladi. Bayt:
Ne tunda aysh nasimi, ne tongda mehr, magar –
Ki bo‘ldi zulfu yuzing poymoli tun bila tong.
Bayt mazmunini o‘zgacha shaklda ifodalash tarzi – Navoiy qalamiga xos ohangidan sezilib turadiki, yuz bergan hodisa, aniqrog‘i, kechinmaning o‘zi emas, balki uning oqibat-natijasi haqidagi tasavvur satrlarga ko‘chiriladi: «taxayyul mulkining sultoni» – shoir xayolan mahbubani yuzidan pardani ko‘targan, zulfini yozib, taroqlab, uning shabadasidan atrofga mushku anbar bo‘yini taratgan afsunli bir holatda ko‘radi va bu zulfu yuz tavsifiga munosib so‘z topolmasdan, an’anaviy tun va tong tashbehlaridan foydalanmoqchi bo‘ladi. Lekin, na choraki, mahbuba malohatining sehr-jozibasidan na tun tunga o‘xshaydi – unda oromijon yellar esmaydi – «aysh nasimi»dan asar yo‘q, na tong tongta o‘xshaydi – quyosh ko‘rinmaydi. Holbuki, tabiatda tun nasimi rohatidan, subhidamdagi manzaradan ortiq nafosat bormi? Navoiy xayolidagi mahbuba o‘ziiiig insoniy harorati, mislsiz latofati, ma’naviy-ruhiy qadriyati – muhabbat dardi, ehtiyoji uchun yaratilgani bilan tabiatning «tun bila tong» kabi g‘aroyib, lekin hissiz go‘zalliklaridan ustun turadi. Shu tariqa, bu gal «tun», «tong» tashbehlari o‘rtasidagi an’anaviy zidlik (tazod) yo‘qolib, ular «zulfu yuz» bilan raqobatga kirishadi, natijada insoniy go‘zallikning tabiat hodisalari zaminida chizilgan betakror lirik obrazi yaratiladi.
Ba’zan tun bilan tong («kecha-subh» tarzida) timsollari yana o‘zgacha qiyofa oladi, aniqrog‘i, mahbubaning «husni va nozi» tasviri oshiq hasratlari bilan almashadi. Shohbayt:
Firoqim kechasi bas muhlik o‘lmish, gar sahar bo‘lmas,
Nafas urmoqqa go‘yo subhni qo‘ymas qaro shomim.
Bu gal avvalgi baytdagiday tabiat timsollari ajralib turmaydi, aksincha, oshiq ahvolini aks ettiruvchi dardnok – mungli ohanglar (albatta, tabiiy ranglar bilan uyg‘unlikda) kuchayib, bo‘rtib ko‘rinadi, ya’ni kecha – «firoqim kechasi», shom – «qaro shomim» shaklini oladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, oshiqning ruhiy iztiroblari ramziga aylangan kecha favqulodda xatarli («muhlik») o‘tadi, yo‘q, u o‘z mohiyatini yo‘qotishi – tongga ulanmasligi mumkin. Kecha majozining mazmuni va xarakteri bunchalik keskin o‘zgarishiga badiiy-mantiqiy asos bormi? Shubhasizki, Navoiy kuzatgan maqsad oshiqning baxtsiz qismatini yorqin va rangin timsollar orqali mumkin qadar kuchli, tansiq she’riy san’at (chunonchi, ifrot) usulida ifodalashdan iborat. Shuning uchun «firoq kechasi»ning najotsizligi «qaro shom» bilan, foje’ hol ramzi – shom esa go‘yo «nafas urmoqqa» majoli qolmagan subhidam bilan bog‘lanadi. Mubolag‘aning bu usulida real haqiqat unsuri yo‘q emas: hayotda davosiz dard azobini tortayotgan xasta uchun kecha hududsiz halokatli – «muhlik» o‘tsa, go‘yo «sahar bo‘lmas» darajada umidsiz, najotsiz tuyulsa ne ajab?..
Navoiy g‘azaliyotida «subhu shom» muqobil timsollari vositasida aksariyat hazin ruhda yaratilgan lirik dramatik lavha-obrazlar oz emas. Bayt:
Menu qaro kecha, yo‘q nisbatim sanga, ey subh,
Ki sen kularsenu men sham’vor yig‘larmen.
Oshiqning ahvoli qanchalar g‘am-anduhli, kimsasiz «qaro kecha» bilan hamrozlikda ko‘rsatiladi! Bunday benavolik uzlatgohida bechora oshiq uchun yagona ilinj – taskin yo‘li hasratlarini faqat ko‘z yoshi bilan izhor etish, yig‘laganda ham jism-joni kuyib-o‘rtanib, «sham’vor yig‘lash...» Yosh tomchilarining sham’ o‘tida erib oqqan mum qatralariga o‘xshashidan ko‘ra, «qaro kecha» tutqunligida ezgin-ezgin yig‘layotgan oshiqning o‘zini o‘zi yoqib ado bo‘layotgan shamga (mayli, zaif-ojiz bo‘lsa-da, tun zulmatini loaqal bir g‘arib hujrada porlab unga yorug‘lik baxsh etgani-chi!..) nisbati fojealiroq emasmi? Shunday mushkul holatda go‘yo olamning safobaxshlik, baxtiyorlik timsoli bo‘lib «nafas urmoqqa» boshlagan subhidamga qarata: «Yo‘q nisbatim sanga, ey, subh!» deya hayqirish qanchalik dardli, haqqoniy. Shu tarzda «kecha-subh», «sen kularsan – men yig‘larmen» muqobil ta’birlar orqali, tazod va tanosib usullarida larzakor lirik-tragik lavha yaratiladi.
Boshqa g‘azalda o‘sha an’anaviy-sayyor nisbatlar yangilanadi, badiiy tarovat, o‘zgacha qiyofa kasb etadi. Shohbayt:
Jamoling subhidin kulbamni ravshan qilki, boshimga
Falak g‘amxonasi yemrulgudektur furqoting shomi.
Shoir qahramoni – oshiqning dil-dildan qilgan munojoti – nolakor iltijosi badiiyat qonunlari (olamni o‘zgacha, ijodiy mushohada qilish, yangi, tutilmagan obrazlar tahqiq etish, an’anaviy timsollarning noma’lum qirralarini kashf qilish) nuqtai nazaridan qanchalik asoslangan; avvalo, subh – mahbubaning «jamoli subhi»ga, shom «furqati shomi»ga aylanishi tabiat hodislarining biriga insoniy harorat, joziba, ikkinchisiga hasratangiz ma’no beradi, dunyo esa «falak g‘amxonasi» qiyofasida ijtimoiy dard bilan yo‘g‘riladi. Bu – an’anaviy tashbeh-nisbatlarga ijodiy yondashish namunasi, qolavyersa, bu – «baxti uyquchi», «murodi kom o‘lmagan» oshiq misolida erksiz, himoyasiz, o‘ksik-armonli insonning yagona umid o‘chog‘i, g‘ariblik «kulbasi» ustida xatarli vaziyat yuz berganini – fojea dahshatini kuchli, hayotiy obrazlarda ifodalash san’atidir (qismatiga yolg‘izligu benavolik nasibasi bitgan notavon, haqirlar kulbasi ustida «falak g‘amxonasi» xatari, vahmi doimiy hol ekanini kim inkor qila oladi?).
Ayni chog‘da, she’riy mantiqning hayotiy zamini bayt jozibasini oshiradi: «furqat shomi»dagi qo‘rqinch kayfiyat («boshimg‘a falak g‘amxonasi yemrulgudektur») kutilmagan tarzda «jamol subhi» inoyati bilan arisa – tarqalsa ajab emas. Koshki mahbuba shafqati – iltifotiga bog‘langan umid aldamchi bo‘lmasa! Ammo visol subhi hajr shomiga aylanmog‘i muqarrar ekan (bu – azaliy ziddiyatlardai) “falak g‘amxonasi” vahmidan oshiq o‘zini forig‘ tutishi mumkinmi? O, uning g‘ariblik kulbasi bilan falak g‘amxonasi nechun bunchalik hamjinsu yo‘ldosh tutinganlar?..Bunday savollar qanchalik og‘ir bo‘lmasin, ularning javobi o‘zida. Shunday qilib, yuqoridagi shohbayt mohiyatda bizni o‘yga toldirishi, mubohasaga tortishi bilan jozibalidir.
Navoiyning devonlari va dostonlarida shunday baytlar borki, zohiran ularda tabiiy xilqat manzaralari chizilganday tuyulsa-da, so‘z-tashbehlar, ramz-majozlar zamirida tabiatni «insoniylashtirish» – dard va quvonchlarga manzaraviy nisbat berish tamoyili sezilib turadi. Shohbayt:
Mehr gul yanglig‘ aylabon yaqo chok,
Nilufarzor aro kezar g‘amnok.
Qarang-a, tabiat hodisasi inson nigohida shunchalar nafis, jozib suvratlanishi mumkin ekan! Sohir so‘z san’atkori quyosh («mehr»)ning g‘aroyib lirik obrazini tabiatning go‘zal manzarasi – «nilufarzor»ga tamsil etib chizadi. Manzaraning o‘zgacha xususiyati taqozosi bilan quyosh avval atirgul yaproqlarining pora-pora tuzilishi – «yaqo chok» holatiga qiyos etiladi (bu tashbehi tom san’ati bilan muzayan, asli dunyodan ko‘ngli sovigan, jabrdiyda bir g‘arib qiyofasini ramziy ifodalash usuli), bunday muqoyasa quyoshning faqat «nilufarzor aro» in’ikos etishi bilan o‘zini oqlashi mumkin. Lekin baytning zavq-shavq uyg‘otadigan ajab alomati shundaki, go‘yo «gul yanglig‘... yaqo chok» holat badiiy mantiq e’tibori bilan suv chechagi – nilufar tabiatiga muvofiqlashtiriladi: uning boshqa gullarga o‘xshamaydigan hayoti, o‘zgacha shakl-shamoyili, rang-tusi, suvdagi soyasi, oftobda ajab jilolanishi, nimasi bilandir... suv yoqasidagi majnuntolning motamsaro qiyofasini eslatuvchi suvratini quyosh «o‘zlashtiradi» nilufarzorda «g‘amnok kezadi». Ajabo! Osmoni falakning muqaddas va daxlsiz, hammasiga qodiru xoliq qudrati qanday qilib bu holga tushdi?.. Navoiyning tabiatdagi turli narsa-hodisalarni, jarayon va manzaralarni dohiyona mushohada qilish, qalb nigohi bilan ko‘rish qobiliyati shundaki, quyoshning «nilufarzor aro kezib», bu moʻjizakor gul ranglaridan o‘zgacha rang, jilo olgan suvda nurlari «sinishi», ularning turfa jilvalari, qirralari bir-biri bilan kesishib, tutashib, o‘zaro aks jilo berib, ajib tovlanib ko‘rinishi – bular «g‘amnok kezar» tarzida ifodalanishi tabiiy holdek chiziladi. Bu she’riy manzara orqali ruhiy holatni aks ettirishning ajab kamyob namunasidir.
Navoiy g‘azaliyotida bo‘ston, gulzor, gul, bulbul, gul bargi va xor (tikon) tashbehlari vositasida yaratilgan lirik manzara, lirik lavha yo falsafiy-lirik obrazlar oz emas. Shohbayt:
Ey Navoiy, dahr gulzoridin o‘tkim, har guli
Ko‘rguzur yuz xoru har xorida ozor o‘zgacha.
Bu baytda tabiatdan olingan uch tamsil-nisbat («gulzor», «gul», «xor») mohiyatda jamiyat hayoti ziddiyatlarini – nafaqat dardsiz yo vafosiz odamlar, balki rahm-shafqatsiz, dilozor, riyokor, xudpisand shaxslarning qilmish-qidirmishlarini muxtasar majoziy-lirik lavhada ayon ko‘rsatishga xizmat qiladi. Gulning tikoni – «xor»ning achchiq-alami izoh talab qilmaydi, lekin gulzor va gul kutilmaganda nomag‘rub majozga aylanishida xasrat, isyon ohanglari zuhur etadi: real hayotda go‘yo ko‘rkam, orasta chamanzorni eslatadigan obod, muxtasham, zohiran purviqor, bejirim-sarishta maskanlap (xoh davlat maqomida, xoh shaxsiy tasarrufda bo‘lsin), ayniqsa, dili o‘ksik, mehr-shafqatga zor, adolattalab, himoyasiz, notavon kishilarga aksariyat hollarda (ehtimol, avvalu oxir) loqayd, hatto g‘ayriinsoniy— shafqat-muruvvatsiz, pisandsiz munosabatda bo‘lishi hayot sinovidan o‘tgan achchiq haqiqat emasmi? Ayni shunday, ko‘rkli tashqi qiyofasi gulday yashnab turgan, jozibador, shakarguftor erkagu ayollarning aksariyati zohiri – suvrati aldamchi, tulkiliqo, botini – siyrati qashshoq, xudparast (yumshatibroq aytganda – mahdud, yuz-xotirga bormay hukm qilganda - qabih) ekanligi achchiq haqiqat emasmi? Demak, Navoiyning qabariq she’riy usulida («har gulida...yuz xor, har xorida o‘zgacha ozor») mohiyatda mubolag‘a yo‘q desa bo‘ladi.
Boshqa bir g‘azalda gul, tikon tashbehlari butunlay o‘zgacha intim-lirik holat tasviri (ijtimoiy ohanglardan xoli), aniqrog‘i, she’riy mushohadaning kamyob tuhfasi – Navoiy taxayyulining nozik bir jilvasi sifatida keladi. Bayt:
Tikon nishonimu guldek kafindadur, yoxud
Yetishgach, anda ko‘zum qoldi yopishib, ninagim.
Avvalo, mahbuba qo‘lining nafisu hafif kafti («kafi») atirgulning oq-pushti yaprog‘iga qiyos qilinishi chinakam nozik mushohada mahsuli. Qolaversa, baytdan kuzatilgan asosiy maqsad lirik qahramon – oshiqni hayratli, hatto ishtibohli holatga solgan lavhaning bir-biridan jozib va latif ikki qirrasi (bunda tajohuli orif san’ati zuhur etadi) yor qo‘lining kaftidagi nazar ilg‘ar-ilg‘amas bir chizgi gul tikonidan asorat-nishonami yoki vasl bog‘ida oshiq o‘z ma’shuqasi qo‘llariga hasratu quvonchdan yoshlangan ko‘zlarini surtganida «yopishib qolgan» bir kiprigi («ninagi»)mikan! So‘ngra, «ko‘zum yetishgach» («yor qo‘llari vasliga!) iborasi qanchalik nafis bo‘lsa, oshiq kiprigining sevimli kishi kaftida «yopishib qolishi» shunchalik tabiiy, ayni chog‘da g‘aroyib bir holdir.
Yana bir g‘azalda «bog‘», «gul» majozlari o‘zgacha rangda, aniqrog‘i, ajab bir kinoyali ohangda keladi. Bayt:
Ikki yuzluk bo‘lmakim, bu bog‘ning ra’no guli
Gar qizorur bir yuzi, lekin yana bir sorg‘orur.
Navoiyda, Boburda, boshqa ulug‘, mashhur shoirlarda, shuningdek, naziri yo‘q adib Abdulla Qodiriyda («Mehrobdan chayon»ning Ra’no portretiga oid satrlarida) ajab bir she’riy qimmat berilgan, hozirgi duragay navlari ko‘paygan anvoi gullar chamanida o‘gaylatib qo‘yilgan, ko‘pchilik yoshlar aniq tasavvur qilolmaydigan (deyarli yo‘qolib borayotgan) tanqis bir gul... Aslida husnda, xushbo‘ylikda tengi yo‘q ra’no guli (yoki guli ra’no) mahbuba ruxsoriga, ayniqsa, uning g‘amzayu ishvali damlarining yuzidagi ifodasiga qiyos etilishi qanchalar nozik kuzatish, xushta’blik mevasi! «Ikki yuzluk bo‘lmakim» iborasidagi beozor, nafis kinoya-chi? Yo‘q, bu kinoya emas, o‘zgacha lutf – so‘z jilvasi-ku! She’riy lutf deyish o‘zi kam. Bu shohbaytda noyob san’atlardan iyhom yashirinmaganmikin? Zero, «bu bog‘ning ra’no guli» obrazli birikmasi ham, ikkinchi misra ham («Gar qizorur bir yuzi, lekin yana bir sorg‘orur») bir yo‘la ikki ma’noda, ikki holat tasviriga aylanadi: goh asl ma’nodagi bog‘ning va ra’no gulining tovlanib, tuslanib ko‘rinishi ifodalansa, goh «bu bog‘» mahbubaning husnu jamolini, «ra’no guli» esa uning gulgun ruxsorini, yuzidagi o‘zgarishni aks ettirib keladi; «ikki yuzlik», «bir yuzi», «yana bir» birikmalaridagi ikkilik alomati (gul yaprog‘ining tovlanib ko‘rinishi va mahbuba ruxsorining rangin xususiyati) tajnis san’atidan dalolat beradi.
Hayotiy va ijodiy mantiq taqozosi bilan ba’zan shoirning qahramoni o‘z-o‘zini «ayblasa» ham hech ajab emas. Shohbayt:
Falak bejurm erur, g‘am kelsa bu mahzun sorikim, huzn
Topib o‘z jinsini kelmakka bu mahzun erur bois...
Xalqimizda g‘am-qayg‘u kelaman desa, ustma-ust keladi, degan nadomatli naql bor. Ehtimol, Navoiy mana shu xalqona g‘amangiz so‘zlar ruhiga tayanib, hazin lirik lavha yaratadi. Bunda «mahzun» so‘zi takrorlanib kelishi bejiz emas: birinchi misrada Navoiy qahramoni (g‘azal kontekstida orif yo qalandardan ko‘ra oshiq dunyosiga ko‘proq tamoyil seziladi) – oshiqning mahzunligiga taqdiri ilohiy sababchi emas («falak bejurm» – beayb) u tabiatan shunday yaralgan (Majnunning ishqiy e’tiqodi – abadiy hajr dardi bilan yo‘g‘rilgan xos falsafasini eslang). Mantiqan bunday mahzunlik qismat nasibasi bo‘lishi lozim edi, lekin Navoiy o‘zligini shu qadar xoksor, balolarga balogardon, fidoyi qiyofada tasavvur qiladi. Bunday shikastalik, gunohkorlik falsafasi (bu, shubhasiz, buyuk salaflar – Attor, Rumiy kabi mutasavvif shoirlar ko‘rsatgan ta’sir)
ikkinchi misrada chuqurlashtiriladi – sababiyati bir qadar ochib beriladi: g‘am nimaligini g‘amsizlar, dard nimaligini dardsizlar bilmaganidek «g‘am kelsa... o‘z jinsini topib» keladi. Bas, bu achchiq nasibaga o‘sha Majnun shior oshiq – «mahzun...bois» bo‘lsa ne ajab! Lekin shoir so‘zining bunday gunohkorona – shikasta ohangida yashirin norozilik, «o‘z jinsi» bilan «xalq g‘ami» dan uzoq, bedard, loqayd kimsalarga nisbatan achchiq kinoya zuhur etmaydimi?..
Yana bir g‘azalda go‘yo falakdan ustma-ust yog‘ilib kelgan g‘am-anduhlar «asru mushkul» (ortiq darajada uqubatli) holat tarzida ifodalanadi. Bayt:
Asru mushkuldirki, yuz mushkul g‘amimdin birni charx
Qilmayin hal, yetkurur yuz oncha mushkul har zamon.
Hayotning azaliy va nogihoniy ziddiyatlari sababiyatini ozmi-ko‘pmi anglab yetgan, zahmatsiz, bedard-loqayd umrni haqiqiy umr hisoblamagan, diyonatli va qanoatli odamlar tajribasidan shunday xulosa qilsa bo‘ladiki, turmushdagi bir tashvish, hatto mushkullik ortidan boshqasi kelishi ajablanarli hol emas. Lekin Navoiy bunday ijtimoiy dard mavzuini maxsus bo‘rttirib, mubolag‘ali tarzda (ig‘roq usulida) yoritish bilan, avvalo, davriga, davr ahliga, umuman hayotga, umr ma’nosiga, inson, shaxs qismatiga o‘zining xolis, ro‘y-rost munosabatini bildirmoqchi bo‘ladi. Mazkur baytda shoir o‘zining shaxsiy dard (bu tabarruk zot shaxsiy dardni qanday tushunganini izohlash zapurati yo‘q), armonlarini arz etayotgani ham haqiqat. Biroq ziddiyatni qarangki, Navoiydek maxsus e’zozu ardoqdagi, ayni chog‘da iroda va sabotda tengi yo‘q bir zot charxning «asru mushkulidan shunchalar yonib-o‘rtanib nola qilar ekan, har qalay, hayot o‘z «mushkul»lari bilan ustuvor, hatto qadrli degan haqiqat chuqur sababiy mohiyati bilan ayon bo‘lmaydimi? Shaxsan menga bu valiysifat bashoratli nazar sohibi – ulug‘ mutafakkir shoir insoniyatning kelgusi hayotiga (jumladan, bizning ustma-ust muammolari bilan murakkab zamonamizga) tashvishli nigoh tashlab, azaliy bezovta mavzuda qalam surganday, buyuk jafokash insonning «yuz mushkul g‘ami»dan biri arimay turib «yuz oncha»(ya’ni tuman – o‘n minglarcha) mushkullikka duch kelishini dil-dildan his qilib, masalaning qanchalik jiddiyligini boz ta’kidlayotganday, odamlarni g‘ofillik balosidan, mehrsizlik, shafqatsizlik ofatidan ogoh bo‘lishga da’vat etayotganday tuyuladi...
Ba’zan real hayot manzarasi haqiqatning shafqatsiz sabog‘i taassurotini ifodalaydi. Shohbayt:
Ul kishikim tuzluk erur iyur anga –
Dushman erur gardishi davron anga.
Bu haqqoniy satrlar beixtiyor boshqa bir purma’no baytni esga soladi: «Haqki birov xilqatini qildi pok, Sevmasa nopok el oni ne bok?» Nachora, «gardishi davron»ki to‘g‘ri, halol odamlarga dushmanlik ko‘zi bilan qarar ekan, uning ishi – a’moli «nopok el» qilmishidan jiddiy tafovut qilmaydi (ulug‘ shoir «gardish» so‘zining asl ma’nosini unga mantiqan yaqin egrilik tarzida talqin etayotgani bejiz emas). Navoiy shaxsan butun umri davomida to‘g‘rilik («tuzluk») ni insonlik sha’nining birlamchi sifati deb bilib, shu e’tiqodga sig‘inib yashadi. Nadomatlar bo‘lsinki, bunday odamlar hayotda kamdan-kam topilganidan pokiza, tabarruk zotlarni tirikligida kamoli e’tiboru muruvvat bilan ardoqlashni, aksari bevaqt olamdan o‘tganlarida eng qutlug‘-muborak kalomlar bilan ruhlarini yodlashni (chunonchi, «Favoyid-ul kibar» dagi soqiynoma, shuningdek, nasriy xotiranomalar) o‘zining oddiy insoniy burchi deb bildi... Ulug‘ Navoiy cheksiz alam, o‘kinch, armon bilan mazkur baytga joylagan g‘oya, qani edi o‘sha zamon yoki keyingi davrlardan ko‘ra bugungi kunlar uchun, ruhiy-ma’naviy bahralarga, ayniqsa, to‘g‘rilik va haqiqatga har qachongidan ko‘proq tashna bo‘lgan bizning avlodlar uchun imon kalimasi, insof hadisi, vijdon hayqirig‘i bo‘lib, shafqatsiz haqiqat so‘zi bo‘lib yangrasa!..
Qator shohbaytlarda Navoiyning qahramoni orif, mutafakkir yo isyonkor rind (ba’zan bosh olib ketishga tayyor qalandar) qiyofasida bevosita yo bilvosita o‘z shaxsiga doxil savdolar, yechimi mushkul muammolar girdobida, umidsiz xayollar, armonli xotiralar dunyosida namoyon bo‘ladi. Bayt:
Demang osonish hadisinkim bo‘lur aflokdin
Yuz baliyat oyati sha’nimga nozil har zamon.
Shoir qahramoni – orif chekkan azoblar, topgan iyurlar shiddatini tashbehlar mazmunidan bilsa bo‘ladi. Lekin muqaddas kitoblardan olingan kalimalar ham lirik qahramon – inson bilan aflok – taqdiri ilohiy o‘rtasidagi bartaraf etib bo‘lmas tafovutga qarab keskin ma’no qutblariga ajraladi. Zyero, har ikki timsol («hadis», «oyat») o‘zining falsafiy salmog‘i, favqulodda ta’sir kuchi bilan ziddiyatii ayonroq ko‘rsatishga da’vat qilingani sezilib turadi: «osonish hadisi» – eng yaqin sirdoshu darddosh, vafoli do‘stu anis kishilarning qanday bo‘lmasin jabrdiyda ko‘nglida umid chirog‘ini yoqish ilinjida hatto muqaddas kitob so‘zlariga murojaat etishi. Agar ko‘ngil zaxmiga malham kor qilsa, bunday ma’naviy shifo vazifasini hadis o‘tashi mumkin edi. Ammo.., Chin do‘stu habiblarning ezgu niyatlari, qutlug‘ sa’y-harakatlari byehuda ekanini Navoiyning o‘zi (qahramoni tilidan) inkor etib bo‘lmaydigan muqobil nisbat – «yuz baliyat oyati»ni (yana «har zamon» iborasi orqali ustuvorlik, muntazamlik da’vo-ta’kidi bilan) qarshi keltiradi. Shu tariqa, zohiran muqaddas so‘zlar o‘zaro tazod usulida bog‘lanib, inson zotining tabiat, samovot oldidagi nisbatsiz ojiz holini chizadi. Biroq, mohiyatda Navoiyning (uning lirik qahramoni dunyosida ulug‘ shoir shaxsi nufuzli o‘rin tutadi) byemisol iroda qudrati haqida yangi, betakror mungli qo‘shiq yaratiladi.
Boshqa g‘azallarda yana inson – falak o‘rtasidagi qadimiy munozara ajralib ko‘rinadi. Shohbayt:
Ey falak, zulm etkali yo‘qtur meningdek bup kishing.
Tut g‘animotki, bu dam turmush mening birla ishing.
Navoiy ijodiyotining hassos bilimdoni, jafokash shoir Shayxzoda shifoxonada bitgan oxirgi she’rlaridan birida: «Roziman butun kurramiz uchun bir karra men tortsam barcha dardlarni», – kabi o‘lmas satrlarni Navoiy g‘azallari ta’sirida yaratgan bo‘lsa ajab emas... Buyuk mutafakkir, adolatpanoh va saxovatpyeshalikda yakto shoirning «...yo‘qtur meningdek bir kishing» so‘zlari zamirida chindan ham shaxsiy huzur-halovatlardan o‘zini forig‘ tutgan valisiyrat zot, poklikda, sabru qanoatda tengi yo‘q, rasul sifat inson shaxsiyati, mayli, ramziy ohangda zuhur etmaydimi? Agar «falak»ni ham, «zulm»ni ham bu tashbyehlar mafhumiga nisbatan keng, ko‘lamdor ma’noda anglaydigan bo‘lsak (she’r san’ati shunday talqinni taqozo etadi), «bir kishi» – Navoiy boshiga yog‘ilgan, yopirilib kelgan g‘amu anduhlar loaqal o‘sha davrdagi Xuroson va Turkiston ahli «tortgan barcha dardlarga» teng ekaniga shubha qilib bo‘ladimi?.. Ikkinchi misraning: «tut g‘animatki» so‘zlari ruhidagi ma’no – umrning vafosizligi g‘oyasi, ayniqsa, Navoiy anglagan, qadrlagan «bu dam»lar mezoni bilan yondashganda, yanada teranu xazin o‘ychanlik kasb etadi. Shu tariqa, el-ulusiga darddosh ulug‘ inson va san’atkor shaxsiyati bilan «turmush mening birla ishing» so‘zlari o‘rtasidagi ruhiy mushtaraklik nisbatidan purdard lirik-dramatik obraz shakllanadi.
Nihoyat, yana bir g‘azalda «falak» – «men» muqobil nisbatlari mohiyatan o‘zgarmagani holda o‘zgacha she’riy lavha chiziladi. Bayt:
Falak bedodidin garchi mene xokiy g‘ubor o‘ldum,
Tilarmen topmag‘aylar to‘tiyoliqqa g‘uborimni.
Falak bedodi... Agar so‘z zamon, zamon ahli adolatsizliklari xususida borganida edi, Navoiy o‘zining yuqori siyosiy mavqeidan qat’i nazar, buni oshkor aytish yo‘lini topar edi (shunday ijodiy jur’at mahsuli bo‘lgan, hatto shohlik saltanati mohiyatini kyeskin nomarg‘ub baholagan she’rlari, baytlari yetarli darajada: «Erur shoh majlisi o‘t, kimki yaqinroq bo‘lsa, kuymak biymi ko‘prak» yoki «Johu mol ahlida yo‘q mehru vafo, Bas, menga mehru vafo – mol ila joh» va hokazo). Demak, dohiy san’atkor to hanuz – bizning murakkab zamonamizda ham qimmatini yo‘qotmagan chuqur ziddiyatli mavzuda bahs ochadi: bashar avlodining turfa toifasi uchun ijtimoiy, irqiy, milliy, diniy na boshqa tafovutlar belgilovchi omil emas, aksincha, eng xatarli, yovuz dushman – imonsizlik, vijdonsizlik. boshqa hamma balo – ofatlar, illatlar – yomonlikning turfa ko‘rinishlari, ularning mudhish oqibatlari – imonsizlik, vijdonsizlik kasoratidan. Ehtimol, Navoiy «falak bedodi» deganda o‘zining shaxsiy-oilaviy taqdirini, ushalmagan orzu-armonlarini, o‘ziga yaqin kishilar – «xo‘blar» yoki buyuk salaflar qismatining qattolligini, umuman dunyoning noyetukligini, baxt qushi uni qadrlaydigan odamlardan uzoqda parvoz qilishi kabi ko‘proq «aflokdin» kelgan adolatsizliklarni ko‘zda tutgan («Osmondin har neki kelsa, ne qilgay chora el?»). Ayni paytda «falak bedodi» – «men...xokiy g‘ubor» muqobil timsol-lavhalari zamiridan baqo va fano falsafasi anglashilgani holda, ikkinchi misra mazmunida qanchalik alam-hasrat bor: «Tilarmen topmagaylar to‘tiyoliqqa g‘uborimni» (bu, shubhasiz, bizga ma’lum va noma’lum sabablarni yashirgan chuqur hasrat ifodasi!..) Demak, «falak bedodi» ramziy obrazining bir ma’no qirrasi odamlar orasidagi yomonlik (ijtimoiy-tabaqaviy tafovutlardan qat’i nazar) ko‘rinishlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, buyuk jafokash shoir – so‘z san’atkori davomli azobli xayollarini yoki achchiq hayotiy taassurotlarini she’riy ilhomning erkin, daxlsiz qonunlari bilan muvofiqlashtiradi, buning mahsuli sifatida hazin-o‘ychan ohangdagi o‘zgacha falsafiy-lirik obraz yaratiladi.