Navoiyning lirik-rubobiy devon va dostonlarida «o‘n sakkiz ming olam» – kurrai zamin («bahru bar»)dan koinotgacha, qatradan ummonu zarradan quyoshgacha, tong yulduzi Nohidu Somonchi yo‘li – Kahkashondan yetti aflok burjlarigacha, tabiatdagi to‘rt anosiru insondan ilohiyotgacha – jamiki moʻjizot, ajoyibot va g‘aroyibotlar, moddiy dunyoning birligi, butunligi («vahdati vujud») va ruhoniyatning sirli-sehrli cheksizligi, boshqa turfa qonuniyatlari, rangin, betakror alomatlari falsafiy-badiiy tahqiq qilinadi yoki bilvosita tashbeh, timsol, majoz, ramz, istiora, kinoya, mubolag‘a usullariga, ba’zan predmetli tafsil vositalariga aylanadi. Biz ana shunday falsafiy-lirik mushohada namunalarini kuzatamiz. Shohbayt:

Ne badi’ avzo’ erurkim, aql boshi aylanur

Gar dame fikr aymakim, bu gunbazi davvorga.

Ko‘hna Sharqning she’riyat daholari – orif va sohir shoirlari olam («gunbazi davvor»)ning tuzilish-tartiboti, ravishu suvrat («avzo’»)idan siyrati – mohiyatigacha baholi imkon idrok etishga urinib, tinchi-oromini yo‘qotib mushohada, mulohaza, mubohasa yuritganlar; xoh do‘stu anis, shoiru oriflar bilan hamxona (yo g‘oyibona, bavosita) muloqotda, xoh tanholikda, yolg‘iz o‘zi, o‘zligi bilan qolib, haqni, haqiqatni kuzatish, tanish, yaxshiroq bilish borasida bedor izlanganlar, xayol («taxayyul») dunyosiga byerilganlar. Lekin ne-ne nuktadonu zukkolar, she’ru so‘z fasohati mulkining sultonlari olamning mohiyatiga, inson ruhiyatiga yetolmay ohu fig‘onlari falakni tutgan. Zero, har qanday donishmandning fikrat qudrati, ijodiy dahosi olamning nafaqat umumiy tarzi, tuzilishi («va’zi») yoki biror xususiy-nisbiy alomati, sir-sinoatini kashf qilishi mumkinki, Navoiy bunday falsafiy idrok nisbatini ummondan qatrayu quyosh oldida zarra deb biladi («O‘zumni solib zarradek beqaror, etib ul quyosh nurida zarravor», hatto bunday nisbatlashga ham shubha bildiradi, shakkoklik qilganday tazarru aytadi). Ana endi bevosita shohbayt sharhiga o‘tsak bo‘ladi. Navoiyning g‘aroyib va tyeran mushohada tarzini ko‘ring: azaldan to abad mavjud olamning tuzilish-tartiboti («avzo’i») shunchalar nozik, joziba qonuniyati shunchalar sirli-sehrli va moʻjizdirki, u haqda faqat bir lahza mulohaza yuritish («gar dame fikr aylasam») aqlni shoshtiradi, hayronu parishon qiladi («aql boshi aylanar»). Vo ajab! Bunda inson aqlining «bosh»ga nisbati – go‘zal istioradan tashqari zohiran ko‘zdan yashirin tajnis (san’ati ham mavjud, ya’ni «aylanar» va «davvor» (aylanuvchi) so‘zlarining tub va ko‘chma-ramziy ma’nolaridan ajoyib she’riy lutf – so‘z fasohati yaratiladi.

Navoiy xayoli va tafakkurining yuqoridagi bayt mazmuni bilan ruhan mushtarak boshqa falsafiy-lirik obrazlarini shoirning yirik bir she’ri-tarkibbandidan kuzatish mumkin. Bayt:

Nazar ayla bu korgah vaz’iga —

Ki, ortar tamoshosida hayratim...

Shoir qahramonining valilarga xos hidoyatli «nazari» tushgan dunyo – «korgah» (ehtimol, bu baytda sirli-sehrli oydin kecha yoki oy chiqmagan, yulduzlar go‘yo zaminga yaqinlashganday bo‘lib charaqlab ko‘ringan yaldo tunidagi samovot) tomoshasi Navoiyning xayol dunyosida qanday hayratbaxsh manzaralar kashf etgan ekan?! Xususan, baytdagi ikki nuqta alohida e’tiborga munosib va matlub; birinchidan, faylasuf shoirning faqat «korgah vaz’i» – olamning suvrati va hay’ati – zohiriy holatiga «nazar tashlash»dan olgan taassuroti ifodalanadi; ikkinchidan, bu komilu solim tafakkur sohibining hakimona mumtoz «tamosho»si tufayli lirik qahramon (shoir, orif) hayrati tobora kuchayib, purziyod bo‘lib boradi... Bu nafaqat daholarga, balki har bir mustaqil fikrlash salohiyatiga ega bo‘lgan odamga xos, zarra qadar bo‘lsin olamning mohiyatini anglash istagidan dalolatdir. Endi qahramon hayrati kunduzgi olam bilan bo‘lgan muloqot taassuroti tarzida in’ikos etadi. Bayt:

Quyosh yo‘qki, bir zarra mohiyatin

Topa olmadi sa’y ila fikratim...

Navoiyning chuqur e’tiqodiga ko‘ra, «korgah» – dunyo shunday yaratilganki, unda loaqal «bir zarra mohiyati» – sababiyatini na «barchadin sharif» inson dahosi, na uning tasavvurida eng ulkan fazoviy jism bo‘lmish Quyoshning moʻjizotlarga qodir qudrati ham ochib berishga qobil emas (oftob nuri bilan zarraning faqat «avzo’i» – ko‘rinishi, shakl-shamoyili, tuzilish tarzi aniqlanishi mumkin). Navoiydek allomai zamon, mutafakkir shoirning «say’ ila fikrati topa olmagan» haqiqat – xoh eng moʻjaz vujud – zarra, xoh katta jismning mohiyatini qanday tushunmoq kerak? Olamning sababiyat va mohiyatiki musulmon panteizmi (moddiy borliqni ilohiylashtirish – tabiatda, jumladan, insonda tangrining tajallisi – jilolanishi) falsafasi asosida mutloq haqiqatga bog‘lagan, «tengri ehsoni» deb bilgan dohiy san’atkor o‘sha mushkul jumboq – «zarraning mohiyati» bahsida ixtiyor-beixtiyor ikkilanadi, ishtibohga beriladi, azobli o‘ylarga toladi: Bayt:

Ne kelmak ayon bo‘ldi, ne ketmagim.

Ne mabda’ yaqin bo‘ldi, ne raj’atim.

Ne ajabki, islom falsafasining nafaqat zukko bilimdoni, ayni chog‘da o‘zining piri murshidi Jomiy maqomidagi arkonlaridan bo‘lgan alloma uchun na yorug‘ dunyoga «kelmagi» va undan «ketmagi»ning sabab va maqsadi, na qismat yo‘lining boshi va oxiri – qaytishi («mabda’i va raj’ati») aniq bo‘lsa? Buyuk hurfikr shoirning «ne...ayon bo‘ldi», «ne...yaqin bo‘ldi» kabi qiynoqli savol-hukmida faqat donishmand zotlarga xos yashirin – ruhiy isyonkorlik bor. Shubhasiz, Navoiy ulug‘ san’atkor sifatida haqni tanish, haqiqatni axtarib topishdek uqubatli yo‘lda goho ikkilanishi, gohida isyonkor xayollarni kechirishi ajablanarli emas (bunday ziddiyatli kayfiyat musulmon Sharqining xoh dunyoviy, xoh mutasavvif ijodiga xos xususiyat). Biroq Navoiyning Jomiy chuqur ehtirom bilan naql qilgan yuksak mavqei («Nizomul millati vad-din Alisher») olamning mohiyati, odamzot qismati singari mushkul, «aql boshi aylanar» jumboqli muammolar bahsida ortiq isyonkor xayollarni ifodalashga imkon bermas edi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, mazkur tarkibbandning so‘ngti bandiga mansub yana bir baytda: «Ne kasbi ulum (ham ilohiy, ham dunyoviy ilmlar – B. A.) etti hal mushkulim. Ne tutti ilik taqviyu toatim»deya ishtiboh bilan hasrat qilgan buyuk haqparast shoir hayotining so‘nggi yillarida yaratgan she’rlarida endi ruhiy g‘alayondan ko‘ra haqning birligi va daxlsiz irodasiga itoatni, go‘yo sodir bo‘lgan gunohlari uchun tavba keltirishni to‘g‘ri – hidoyat yo‘li deb hisoblaydi: «Qaysi makon aro seni istayki kavnda (borliqda), Sensiz emas makoniyu – yo‘qturur makon sanga»; «Dardima darmon inoyat aylagil, Tavbai komil hidoyat aylagil». Komil musulmon va ulug‘ mutafakkir shoirning bunday sanoyu munojoti o‘z zamirida azaliy xilqat – yaratilishning birligi, butunligi kabi undagi har «bir zarra mohiyati» oldida xayolga tolish, hayrat hislarini kechirish jarayonini zuhur etadi. Inson ruhiyatining bunday samoviy (ehtimol, to hanuz ba’zilarga ziddiyatli tuyuladigan) holati Navoiy siymosiga, uning qahramoni dunyosiga valiyona ulug‘vorlik, orifona teranlik bag‘ishlaydi.

Lekin badiiy ijodning allaqanday sirli qudrati, moʻjiz tabiati borki, bu – tinimsiz izlanish, kuzatish, nimanidir badiiy tahqiq qilishga chuqur ruhiy ehtiyoj, yaratish intiqligi, tafakkur va qalb oromsizligi, fikrning sezilmas, botiniy rivoji, yetilish jarayoni... Bas, Navoiy, daho san’atkor sifatida o‘zining «sa’y ila fikrati»ga boz erk-ixtiyor berganida oshkor haqqoniyligi bilan jozib misralar tug‘ilsa ne ajab. Bayt:

Ne yo‘l ekin buki, har necha karvon bordi —

Birisidin ne asar bo‘ldi, ne nishon paydo.

Darhaqiqat, insonning umr yo‘li «ne yo‘l ekanligi ne-ne zakovatli zotlarni hayronu behol qilmagan! Navoiy abadiy mavzulardan hayot-mamot muammosiga, albatta, yirik davlat va din arbobi sifatida yondashmaydi (ma’lumki, «Qur’on» va «Hadis»da inson uchun komil hayot, haqiqiy dunyo «dorul baqo» bilan belgilanadi), aksincha, shoir bu gal xalq orasidagi ko‘p achchiq-chuchuk, issiq-sovuqlarni boshdan kechirgan, bu dunyoning bebaqoligi, umrning bevafoligidan qalandarona va rindona oshkoralik bilan bahs qiluvchi hurfikr bir toifaning nuqtai nazariga she’riy sayqal beradi. Hatto badiiy nisbatlash – muqoyasa usuli ham xalq tajribasidan, uning ro‘y-rost dunyoviy tafakkur tarzidan olingan: qadim Sharqning karvon yo‘llarida nafaqat qaroqchilarning vahshat bosqinidan, balki samum shamoli, qumbo‘ronlar, daryo, dengiz xatari, tog‘u tosh – dovonlardagi dovul, sel, ko‘chki va boshqa ofatlardan halok bo‘lgan karvon ahlidan ertami-kechmi sovuq xabar yo biror asorat – nishon kelishi, taqdir hukmiga bo‘ysungan motamsaro xonadonlar ramziy aza ochishlari mumkin. Holbuki, Navoiy majoziy ma’noda qo‘llagan (mohiyatda birorta vali zot yechib berolmaydigan dahshatli, shafqatsiz haqiqat jumbog‘i) «har necha karvon»ning birortasidan (mantiqan inson avlodi bino bo‘lgandan buyon) biror «asar» yo «nishon» kelmadi. Buning ma’nosi shuki, insonning hayot sham’i so‘nishi bilan oyog‘i yerdan uziladi, hayot yo‘li ham intiho topadi, qisqasi, o‘lim yo‘qlik demakdir (Navoiy bu foje’ mavzuni boshqa shohbaytda shunday yoritadi: «Deding: «Fano nedur?» Muxtasar deyin: «O‘lmak», Ki sharhini tilasang, yuz risola bo‘lg‘usidur». Demak, buyuk mutafakkir shoir, avvalo, har bir komil musulmon kabi o‘limni dunyodan nom-nishonsiz ketish ma’nosida emas, balki vujudning yo‘qolishi tarzida talqin etadi, qolaversa, Navoiyning turli janrdagi asarlarida, jumladan g‘azaliyot baytlarida bu hazin-mungli mavzuda chindan ham «sharhi.. yuz risola bo‘lg‘usi», biri-biridan nafis lirik-tragik obrazlar, lavhalar yaratildi. Har qalay, bu ilohiy qalam sohibi hayotning shafqatsiz haqiqatiga faqat o‘z e’tiqodiga xos xolis, ayni chog‘da ijodiy, umidbaxsh munosabatda bo‘ldi: goh yuksak, samoviy xayol arshiga ko‘tarildi, goh real voqelikning: «ne yo‘l ekan bu?» kabi azaldan yechimi mushkul muammolariga orifona, rindona munosabat bildirdi. Oqibat-natija shunday bo‘lib chiqdiki, hayotning azaliy va nogihoniy ziddiyatlaridan qat’i nazar, uning buyuk, sirli ohanrabosi – joziba qudrati, she’riyatning o‘lmas ideallari bilan chuqur ruhiy uyg‘unlik, butunlik kasb etgan ijod lahzalari dohiy san’atkor dunyosida belgilovchi maqomga ega bo‘ldi. Ana shunday zavq-shavq, ilohiy ilhomu rag‘bat samari bo‘lgan ayrim namunalarni kuzataylik. Shoh baytlar:

Yiqilsa hujra – bo‘lsun qasr obod,

Qurusa sobza – bo‘lsun sarv ozod.

Gul bordi esa – chaman muattar o‘lsun,

Sham’ o‘chti esa – qamar munavvar o‘lsun.

Shubhasiz, bu baytlardagi yorqin qiyosiy-ramziy obrazlar ruhida judoliklar alami qanchalik achchiq bo‘lmasin, umidli, yaxshi kunlar oldinda, hayot yanada go‘zal va fayzli, odamlar yanada olijanob, saxovatli bo‘lg‘usi degan yaxshi niyat, boumid kayfiyat zuhur etadi. Lekin hayot ziddiyatlarini chuqur idrok qilgan, bundan shaxsan qattiq iztirob chekkan («Base, achchiq-chuchuk totdim jahonda, Base, issiq-sovuq ko‘rdim zamonda») ulug‘ jafokash shoirning umidbaxsh misralari, faqat lirik-romantik xayollar, nuktadon ma’nolaru nafis ifodalar uchun da’vat etilmagan. Aksincha, tabiatning azaliy dialektikasi zaminida shakllangan she’riy lavhalarda, umuman, olamga, xususan, insonning qalb saxovati va zakovat kuchiga hayot ziddiyatlari – falsafiy me’yor nuqtai nazaridan yondashish tamoyili sezilib turadi. Nahotki, hujraning yiqilishi, sabzaning qurishi, gulning so‘lishi («borishi»), sham’ning o‘chishi tinch-osoyishta, alam-ozorlarsiz, asorat-oqibatlarsiz kechsa, kechirilsa? Nainki, samimiy istak, shirin orzu-xayol, g‘ayratu himmat tufayli ziddiyatiing ikkinchi qutbi: obod qasr, ozod sarv, muattar chamanu munavvar qamar bunyodga kelsa! Avvalgi – birinchi qutb hodisalari, mayli, jisman moʻjaz, xoksor, g‘arib, ko‘rksiz bo‘lsin, har qalay, o‘z o‘rni, qiyofasi, qadri-e’zozi, ruhi-xotirasi keyingi – yangilarining salobat-viqori, shukuhi, shuhrati soyasida qolib tahqir etilmasligi, unut bo‘lmasligiga kim kafolat beradi? Vaqt otlig‘ buyuk hakamning shafqatsiz xukmi ostida zamon charxi aylanib, yana qasr o‘rnida hujra bino bo‘lsa, sarv yiqilib, u egallagan yerda sabzalar ko‘karsa, chamanzor gulxani so‘nib, uning kulidan kichik gul niholi bitsa, qamar davroni o‘tib yana sham’ miltillab yonsa ne ajab? Tabiat va jamiyat hayotida bunday aylanish, qaytishlar kamyob, tansiq hodisa emas... Shubhasiz, Navoiyning kuzatgan maqsadi eskini – o‘tkanni yo‘qotish alamidan yangining – bunyodga keladiganning quvonchi beqiyos darajada ortiq ekanini ta’kidlash bilan hayotga shukrona aytish, inson dahosiga she’riy vasf – qo‘shiq bitishdir.

Shoirning boshqa g‘azallarida olamning tinimsiz o‘zgarish, yangilanish qonunlari zaminida rangin falsafiy-lirik lavhalar yaratiladi. Bayt:

Qilsa kul jismimni o‘rtab otashin oraz guli,

Har ovuch kul dahr bo‘stonida bo‘lg‘ay bulbuli.

Oshiqona munosabatlarga xos tashbehlar (oshiq «jismi», mahbuba «orazi», gul, bulbul, bo‘ston) kutilmagan tarzda muhabbat qismatining falsafiy mohiyatini ifodalab keladi; bitta timsolning boshqa so‘z-ramz bilan ham zohiriy, ham ruhiy – botiniy aloqasidan ko‘p qirrali va g‘aroyib lirik manzara yaratiladi: orazning gulga, gulning otashga, orazning o‘t va jismga, kuydirib («o‘rtab») kul qilishga, kulning bulbulga, uning bo‘stonga nisbatlari birligi zavq-shavq uyg‘otadi, o‘yga toldiradi. Eng muhimi, «dahr bo‘stoni»ning xazon bilmasligi – «har ovuch kul»ning bulbulga (!) aylanishi. Bu g‘aroyib she’riy lavha u bilan ruhan mushtarak boshqa falsafiy-ramziy misralarni yodga tushiradi: «Tuxm yerga kirib chechak bo‘ldi, Qurt jondin kechib ipak bo‘ldi». Yana bir g‘azalda tabiatning azaliy ziddiyatli unsurlaridan suv bilan o‘t tasvir ob’yektiga aylanadi. Bayt:

Suv birla o‘t aro ziddiyat o‘ldi chun azaliy.

Agar hayot suyidurki – o‘tqa ofat erur.

Avvalo, «suv birla o‘t» nafaqat tabiiy ziddiyat unsurlari, ayni chog‘da bir-biri bilan har tomonlama bog‘langan hayot manbai tarzida talqin qilinishi e’tiborni tortadi. Buni qadimgi Yunonning butun dunyoga mashhur faylasuflaridan musulmon Uyg‘onishi mutafakkirlariga o‘tgan, ilohiyot ilmi bilan birga dunyoviy fanlar rivojiga anchayin ta’sir etgan to‘rt unsur («anosiri arbaa») ta’limotining Navoiy she’riyatidagi qatra in’ikosi deb baholash mumkin (shoir ularni «to‘rt sadaf gavharining durji» deb ta’riflaydi). Qolaversa, ikkinchi misra Navoiyning so‘z-timsol tuyg‘usi, ma’no bilan haqiqat butunligi tuyg‘usi («nukta topsa haqiqat o‘tidan choshni...»)ning komil va muxtasar ifodasidir: «Agar hayot suyidirki – o‘tga ofat erur». Qanchalik jur’atli, ayni paytda shafqatsiz haqiqat timsoli! Bu purma’no falsafiy satr «suv – o‘t» unsurlariga xos tabiiy ziddiyat misolida ijtimoiy hodisalar, ularning turfa alomatlari bahsida yagona marg‘ub va matlub yo‘l haqiqat mezonidir, degan g‘oya ulug‘lanadi. Bu tazod she’riy san’atining xalqona irsol-ul masal (Xizr nomi bilan bog‘liq rivoyat) usuli bilan uyg‘unligi namunasidir.

Gʻazallarning birida «suv», «yel» timsollari tanosib san’ati vositasida o‘zaro bog‘lanib, o‘zgacha falsafiy-lirik lavha yaratiladi. Bayt:

Qaysi gul bazminki suvga, yo‘qsa yelga bermadi,

Bu chamanda to bulut – saqo, sabo – farrosh erur.

Agar «gul bazmi» hayot, umr, muhabbat savdosi ma’nolarida talqin qilingan taqdirda nimasi bilandir yuqoridagi: «Ne yo‘l ekin bu...» baytini eslatadigan hayot-mamot falsafasi haqida yangi lavha – she’riy manzara chizilgani ayon bo‘ladi. Navoiy talqinicha, tabiatning mislsiz moʻjizalaridan bo‘lmish purfayz fasl – olam turfa gullar ichida bazm qurgan kunlar ham o‘tkinchi, muvaqqat. Bas, umr daqiqalarini behuda, ma’nosiz, dardsiz o‘tkazish g‘ofillik va gumrohlikdir. Shoir bu «azaliy ziddiyat» qutbiga isloh kiritadi: osmondagi mirob («saqo») yomg‘irli bulut ramziga, shamol – farroshga,ular birlashib chaman g‘oratgariga aylanadi. Tashbeh va timsollari tabiat hodislaridan olinsa ham («gul bazmi», «suv», «yel», «chaman», «bulut» «sabo», «saqo») manzara-obraz mohiyatida hayotning har qanday xazina bilan baholab bo‘lmaydigan nasiba va nashidasiga shukrona aytish, g‘aflatni quvib, har bir fursatni g‘animat bilish g‘oyasi zuhur etadi, aksincha, o‘tgan ishga o‘kinish yo nafsoniy, shaytoniy havolarga berilishning kasoratiga ishora ham yo‘q emas.

Navoiy «suv» va «o‘t» tashbehlari orqali oshiqona kechinmaga yorqin, betakror ramziy ma’no berish niyatida bo‘lsa ham, so‘z zamiridagi «azaliy ziddiyat» – falsafiy mohiyat ayon sezilib turadi. Bayt:

Ko‘zda suv, ko‘ngul aro o‘t, ne ko‘rarsen oxir?

Yana ahvolin alarning ne so‘rarsen oxir?

Tabiatning ziddiyatli hodisalaridan, ularning turfa alomatlari – qirralaridan ijodiy foydalanish, ularga shoirona rang, ohang berish xalq tafakkuri uchun begona emas («biri – o‘t, biri – suv», «o‘t balosi, suv balosi», «hali o‘tga, hali suvga uradi», «ishq o‘ti», «hayot suvi» va hokazo). Navoiy xalqning ana shunday muqobil majozlaridan birini oshiqning sog‘inch yoshlariga («ko‘zda suv»), ikkinchisini ishq dardida pinhoniy kuyib-o‘rtanishlarga («ko‘ngul aro o‘t») tamsil qilib oladi va bundan kuzatilgan maqsad «ko‘z» bilan «ko‘ngul»ning o‘zaro kelishtirib, qovushtirib bo‘lmas holati («suv» bilan «o‘t» ziddiyati)ga badiiy-mantiqiy zamin hozirlashdir. Bunday bezovta-xavotirli mulohazani ikkinchi misra mazmuni tasdiqlashi mumkin: «Yana ahvolin alarning ne so‘rarsen oxir?» She’riyatda ohang-intonatsiyaning xizmati katta. Mazkur shohbaytda musiqiy unsur takroriy savollar tarzida kelib, tajohuli orif san’ati uchun badiiy ehtiyoj ifodasiga aylanadi («...ne ko‘rarsen oxir?», «...ne so‘rarsen oxir?») Xullas, har misradan keyin qo‘yilgan so‘roqlar lirik qahramon – oshiqning ahvoli ruhiyasi qanchalik mushkulligini ko‘rsatadi (bunday so‘roqlarga uning o‘zi ham, ehtimol, javob topolmas) va muhimi, o‘tu suv falsafasi insonning ruhiy olami bilan bog‘langanda sehrli – jozib ma’no, o‘zgacha tyeranlik kasb etishidan dalolat beradi.

Boshqa bir g‘azalda inson hayoti, taqdiri, uning iroda-sabotigacha azaliyot qonunlari bilan mutlaqo cheklab qo‘yilganligi ifodalanadi. Bayt:

Charxi doyr bahridii el tutmasun sohil umid,

Kim qutulmas har kishikim, tushti bu girdob aro.

Avvalgi shohbaytlar sharhidan bir qadar ravshandirki, Navoiyning she’riy tafakkur iqtidori, olamni mushohada qilish tarzi ijodiy xayolga favqulodda erk, jahoniy maydon, fazoviy miqyos beradi. Shuning uchun cheksiz - hududsiz va azaldan to abad aylanuvchi dunyo («charxi doir») bilan uning oldida zarra yo qatrachalik qadri yo‘q inson o‘zaro muqoyasa qilinar ekan, mantiqiy aniqlik, badiiy butunlik uchun birinchi ob’yekt – azaliy stixiya nisbatan aniq qiyofa oladi – sohil va girdoblari bo‘lgan «bahr»ga aylanadi. Lekin ikkinchi ob’yekt – butun boshli bir «el» (mantiqan yetti iqlim ahli) va «har kishi» ning qismati o‘sha hissiz, loqayd, lekin buyuk stixiya amrida: uning to‘fonli – purmavj «sohili»dan el-ulusning umidvor bo‘lishi behuda, «girdobi»dan inson avlodi najot topmagan, topolmaydi. Ijtimoiy dard ohanglaridan mutlaqo xoli bo‘lgan bu shohbaytda mutafakkir shoir o‘zining komil musulmon e’tiqodidan qat’i nazar, azal va abadiyat qonunlari oldida buyuk ehtirom saqlagan hurfikr vali va faylasuf siymosida namoyon bo‘ladi.

Gʻazallarning birida «subh – shom» muqobil timsollari orqali shoirning qahramoni – rindtabiat orif (yo qalandar) inson umrining ma’no va maqsadiga doxil xayollari qalamga olinadi. Bayt:

Subh nevnun umrdin may birla komi topmagay,

Kimsakim, umriga yo‘qtur e’timod o‘lguncha shom.

Har bir sog‘lom fikrli, yaxshi niyatli kishi yorug‘ dunyo va inson umri nima ekanini bir qadar tushuna boshlagan kunlaridan to tiriklik yo‘lining so‘nggi manziligacha «kom topish» – ma’lum maqsadga yetish orzu-istagi, umid-ilinji bilan yashasa, nimagadir mehr qo‘yib, intilib, urinsa, ertalik kun – istiqbol baxtli, quvonchli bo‘lishiga «e’timod» – ishonchi so‘nmasa... Hayotda ana shunday maqsad yo‘lida sobit, ustuvor, tinib-tinchimas, mehnatsiz o‘tgan kunni kun o‘rnida hisoblanmaydigan, g‘ayratu himmati bilan El-ulus rahmatiga molik bo‘lgan kishilar oz emas. Bu bosavob mavzuda buyuk «mehnatnoma» («Farhod va Shirin») muallifining biri biridan afzun, purma’no baytlari bor («...Lola tuxmicha g‘ayrating yo‘qmu? Pilla qurticha himmating yo‘qmu?»; «Tengri ehsonig‘a shod o‘lg‘on qilur o‘zni shodu mehnatidin elni ham»; «Birovkim jahondin kerak kom anga, emas yaxshi bir yerda orom anga» va hokazo). Lekin afsusu nadomatlar bo‘lsinki, bu gal ulug‘ mutafakkir dunyoning byebaqoligidan, zamon ziddiyatlarining ayovsiz hamla-xurujlaridan, zamon ahlining bedodliklari, turfa riyo-yu yolg‘onlari jabridan ruhi qiynalib, mahzunlik uzlatini ortiq ko‘rgan bo‘lsa ne ajab: nainki, inson zoti («kimsakim») hayotning eng umidbaxsh va safobaxsh pallasi – subhidam nash’asidan ham (ma’lumki, Navoiyda «may», «boda» so‘zlari umr xushvaqtligi, hayot nashidasi ramzi, barcha ne’matlar, ezguliklar uchun shukrona aytish ifodasi) kom topolmasa – murodiga yetolmasa... uning hayot shomigacha bunday umid-ishonchsiz yashashi («yo‘qtur e’timod») qanchalar og‘ir! Xullas, Navoiy, bir tomondan umr subhining sehri-jozibasi aldamchi – o‘tkinchi ekanini ro‘y-rost aytish uchun uni «shom»ga muqobil qo‘yadi, ayni paytda insonga «tengri ehsoni» bo‘lgan umr qanchalik qisqa, omonat – foniy ekanini ta’kidlash, uni g‘ofillik ofatidan saqlash uchun «may birla kom topish»ga da’vat qiladiki, bu «azaliy ziddiyatlarga xolisanlillo, samimiy, insoniy munosabat namunasidir.

Qator shohbaytlarda islom va tasavvuf imkoniyatlari haqida mubohasa yuritiladi. Bayt:

Nuktani tavhidni bilgan qila olmas bayon,

Kim bayon qildim desa bilgilki, qilmaydur bilib.

Shohbayt mazmunini anglab yetish uchun, dastavval, «tavhid» so‘zining ma’nosini aniqlab olish ehtiyoji bor: bu – inson ruhining ilohiy qudrat bilan birligiga ishonish, unga erishish demakdir, buning uchun ko‘ngul mutloq ravshan bo‘lmog‘i, ruh poklanmog‘i kerak. Islom va tasavvuf falsafasida insonning iloha bilan qo‘shilishi azaliy xilqat – yaratilishning abadiyat qonunlari bilan o‘lchanadigan cheksizligini anglatadi. Ana endi bayt sharhiga o‘tsak bo‘ladi. Modomiki «nukta», «nuktadon», «nuktaposh» istilohlari nihoyatda nozik, botiniy, sirli-teran ma’nolarni – olamning, jumladan, inson ruhiyatining mohiyatini bilish maqsadini kuzatadi, deb faraz qilinadigan bo‘lsa, har qanday komil, solim zakovat egasi bu ma’nida sahv ketishi muqarrar, illo: «Kim bayon qildim desa, bilgilki, qilmaydur bilib». Ne ajabki, bu qadim dunyoning o‘z iqtidoriga ishongan ulug‘, donishmand siymolaridan biri bu masalada ikkilanadi, ishtibohga beriladi. Zotan, olamning, jumladan, insonning mohiyatiga nazar solish islom falsafasida faqat «tavhidni bilgan»ga buyuradigan, ya’ni huquq beradigan moʻjizali bir holdir. Mana shu bilib bo‘lmas teran haqiqatni e’tirof etish, uning ilohiy siriga tan berish va hatto uni bir qadar anglashga urinish, intilishning o‘zi donolik alomatidir. Shohbaytning ifoda qurilmasi ham o‘zgacha, jozib: «bilmoq», «qilmoq» fe’llari har gal yangi mantiqiy-badiiy qirrada uch (!) bor takrorlanib keladi, bundan tazod va tardi aks san’atlarining rangin namunasi ishlanadi.

Boshqa bir g‘azalda olamning mohiyatiga oid falsafiy muammo yuqoridagi misralar bilan mushtarak ohangda ifodalanadi; o‘sha ikki fye’l – tashbeh («qildi», «bildi») ayni o‘sha san’atlar orqali qo‘llanadi, bundan o‘ziga xos kinoyaomuz lirik-polemik lavha yaratiladi. Shohbayt:

Qaysi johilga nadomat bo‘lgay ul olimchakim,

Har ne bildi – qilmadi, har neki qildi – bilmadi.

«Johil» timsoli nomag‘rub ma’nodagi nisbat sifatida kelib, «olim» ramzi esa olamning mohiyatiga yetish imkonsiz, degan ko‘hna falsafani badiiy sharhlash uchun xizmat qiladi. Birinchi qarashda shoirona lutf – so‘z o‘yini, ifoda jilvasi («bildi – qilmadi», «qildi-bilmadi») – jozibasi bo‘lib tuyuladigan ikkinchi misra zamirida ne-ne zukko zotlarni o‘yga toldirgan mushkilot-murakkab ilmiy-falsafiy jumboq san’atkorona muxtasar shaklda zuhur etgan. Ehtimol, «bilmoq», «qilmok,» (va ularning bo‘lishsiz – inkor shakli) til va tafakkurning hozirgi me’yorlarida jo‘nroq tuyuladigan so‘zlardir, ya’ni Navoiy kuzatgan maqsad – chuqur ziddiyatli ruhni ochib berolmas. Aslida, birinchi misra mazmunidan anglashilib turadiki («Qaysi johilga nadomat bo‘lg‘ay ul olimchakim»), «har ne bildi – qilmadi» naqlida zuhur etgan ziddiyatli ma’noni har bir komil alloma yillar davomida anglab, haqiqat sabog‘i deb bilsa bo‘ladi (aksincha, «har neki qildi-bilmadi» so‘zlari zamiridagi shafqatsiz haqiqat falsafasini ham shunday anglamoq kerak). Demak, Navoiy timsollari, majozlarining ma’no ko‘lami keng, qatlami teran bo‘lgani kabi, zohiran bir-biriga zid kelgan so‘zlar zamirida nafaqat «olim»ga ma’lum bo‘lgan hayot dialektikasi-olamning sirli mohiyati mujassamlangandir.

Nihoyat, falsafiy mazmundagi shohbaytlar sharhiga Navoiyning ilhom va rag‘bat yulduzi jilva qilgan safoli bir sahardagi xushnud lahzalar in’omi – yana bir baytni tamsil qilamiz:

Chaman sahifasida sabza demakim, gardun

Tarab so‘zini yashil xat bila savod etadur.

Navoiy zamonu jahonning ne-ne suronli ziddiyatlarini, to‘fonli hodisalarini boshidan kechirmagan, «xalq g‘ami», «el komi», «ulus sitami»ni shaxsiy dard-alam, armon deb bilganidan, kunduz kunlari qancha alg‘ov-dalg‘ovlar bilan, kechalari ta’rifga sig‘mas iztirobli xayollar, ehtimol, sirli-mahram, ozurda xotiralar bilan o‘tmagan, axir uning qismatiga loyiq ayol ovunchi – ko‘ngul shamchirog‘i nasib etmagan... Ana shu buyuk jafokash, shikastadil tabarruk zot go‘yo ustidagi «g‘am tog‘i»ni ag‘darib, tabiatning bahoriy nash’asidan, umrning shukronai ne’matidan bahravar bo‘lishdek ezgu istak bilan she’riy rag‘bat, shavq lahzalarini kechirsa ne ajab? Ulug‘ faylasuf shoir o‘sha umidbaxsh, ruhafzo daqiqalarning tansiq hayajoni va hayratini «tarab so‘zi» va «yashil xat» ramzlarida muxtasar, rangin obraz-lavhada ifodalaydi: go‘yo «gardun» samoviy-ilohiy xattot va musavvirga aylanadi-da, kurrai Zaminning chamanzorga monand kengliklari, katta-kichik, pastu baland sayhonu maydonlaridan g‘aroyib sahifalar o‘rnida foydalanadi va ularga qanday oliyjanob, safoli, qutlug‘ niyatlar, umidlarda «yashil xat» bilan shodlik («tarab») so‘zini yozadi! «Chaman» tashbehining «sahifa»ga, «sabza»ning «xatga nisbati (yashil rangning shodlik tushunchasiga muqoyasa etilishi qanchalik nuktadon va nafis!), umuman, ilk ko‘klam – navro‘zda tabiat Uyg‘onishining bag‘oyat tarovatli, ma’sum va mitti-harir alomatlari – maysalar, sabzalar, yashil xilqat hayotning poydor, ustuvor va bardavomligi ramziga aylanishi so‘z san’ati, she’r badiiyati nuqtai nazaridan noyob hodisalar. Mazkur shohbayt anchayin kamyob she’riy usullardan xosa ma’ni san’atining ajoyib namunasidir.