Navoiy «bani odam» – inson avlodiga tangri inoyati bilan berilgan umrni bir maqsadga intilmasdan, o‘z iqtidori va imkoniyatlari doirasida kamolot bosqichini ko‘zlamasdan, chala-notamom kechirishdek alami achchiq, armoni so‘zonli – dilo‘rtar oqibatdan doimo ogoh etdi. Shu bilan barobar, har bir sog‘lom aql, yaxshi niyat egasining o‘z hayoti, shaxsiyati doirasiga sig‘maydigan favqulodda imkoniyatlari mavjudligini alohida uqtirdi, uni umr bog‘idan mumkin qadar sara mevalar undirishga, maqsad yo‘lida sobitqadam bo‘lishga, tinimsiz izlanishga va intilishga da’vat qildi. Shohbayt:
Birovkim, jahondin kerak kom anga,
Emas yaxshi bir yerda orom anga.
Agar tabiat dialektikasining tinimsizlik, oromsizlik qonunini «barchadin sharif va latif» xilqat – insonning yaratuvchi dahosi, zakovat qudrati bilan bog‘lab, uning xayolot olamiga, ijodiy imkoniyatlariga tatbiqan tahlil qilib ko‘rsak, Navoiyga orom bermagan «jahondin kerak kom» obrazining ma’nosini, har qalay, anglab olsa bo‘ladi. Ulug‘ shoir shaxsan ezgu murod – «kom»ni o‘zining tafakkur va qalb dunyosiga jo qilgani tufayli she’riy ijod va ma’rifatni deyarli barobar boshlagan bolalik chog‘laridan umrining so‘nggi shuurli daqiqalarigacha (u oxirgi uch kunni xushsiz o‘tkazgan), hatto hordiq-oromga mo‘ljallangan soatlarini ham oromsiz, «el komi», «xalk; g‘ami» bilan o‘tkazdi; mubolag‘asiz aytish mumkinki, bir o‘zi qancha shoir, arbob, orif, murabbiy, hakam umrini yashadi...
Zotan, u ilk bor tartib bergan «Badoye’-ul bidoya» debochasida insonning bunyodkorlik dahosi, tafakkur zakovati va fidoyi tabiatiga shunday qiyosiy mezonlar bilan yondashgan edi:
Ranj ko‘rmay kishi tonarmu farog‘,
Ko‘ngli o‘rtanmayin yonarmu charog‘?
Tuxm yerga kirib – chechak bo‘ldi,
Qurt jondan kechib – ipak bo‘ldi.
Lola tuxmicha g‘ayrating yo‘qmu,
Pilla qurticha himmating yo‘qmu?..
Zohiran oddiy ko‘ringan tabiat hodisalari – «charog‘», «tuxm» (ypyg‘), «chechak», «qurt», «ipak», ne ajabki, azaliyot qonunlari taqozosi bilan o‘zlari anglamay moʻjiza ko‘rsatadilar: «charog‘» bamisoli zulmat saltanatidan yorug‘ go‘sha, maskan, mayli, kichik bir anjuman yaratmoq uchun o‘z-o‘zini o‘rtab-kuydiradi; lola urug‘i kelgusi bahorda ham chamanga oro berish uchun (odamlarga qanchalik quvonch bag‘ishlashini bilsaydi!) tuproq ostida chirishga rozi bo‘ladi; pilla qurti-chi? U o‘zi xayoliga kyeltirmasdan yanada oli yjanob «maqsad» yo‘lida – odamzodning qanchadan-qancha moddiy, ma’naviy, estetik ehtiyojlarini qondirish uchun «jonidan kechadi –ipak bo‘ladi». Shoir saylab olgan hodisalar, qayta yaratgan tashbeh – nisbatlar tabiatan moʻjizakorligi – stixiyali, beminnat bunyodkorligi, xayrli fidoyiligi har bir esli-xushli, yaxshi niyatli kishida shavq, rag‘bat hislarini uyg‘otmaydimi? Lekin Navoiy kuzatgan maqsad boshqa – bu ko‘chirilgan she’riy parchaning, ayniqsa, oxirgi satrlaridan ayon sezilib turadi: «Lola tuxmicha g‘ayrating yo‘qmu? Pilla qurticha himmating yo‘qmu?» Bu – birinchi navbatda, ijodiy jasoratda naziri yo‘q shoirning o‘ziga qaratilgan qutlug‘ da’vat so‘zlari edi. Qolaversa, Navoiy insonning ongli mehnati, aniq, balkim ulug‘ maqsadni ko‘zlagan faoliyati, yana aniqrog‘i, mehnat faoliyati zaminidagi moʻjizakor imkoniyatlar haqida kamoli kuyinib so‘zlaydi. Modomiki, «barchadan sharif» odam farzandi jafo chekmay, ter to‘kib jonini koyitmasdan, turli qiyinchiliklar, qarshiliklar, moneliklar zahmatini sabot bilan tortmasdan («ranj ko‘rmay») farog‘atga erisholmas ekan, loaqal inson zotidan bo‘lmagan ongsiz-idroksiz mavjudot bilan o‘z kuch-qudratini qiyoslab ko‘rsin: nahotki insonning aql va qalb chirog‘i sham’chalik fidoyilik namunasini ko‘rsatolmasa – «ko‘ngli o‘rtanib yona» bilmasa?! Nahotki bashar avlodi «lola tuxmicha» yo «pilla qurticha» g‘ayrat-shijoat, himmat – jasorat ko‘rsatishga qodir bo‘lmasa? Shoirning birgina «yo‘qmu?» – degan so‘rog‘i – ruhiy hayqirig‘i mohiyatida insonlik nomi va sha’niga, nomus va diyonatiga qaratilgan anchayin malomatli – ta’naomiz ruhdagi da’vat yotadi: «Axir sen, ilohiy qudratning eng aziz va mukarram, ulug‘ va qudratli, eng go‘zal va benazir ehsonisan – inson degan noming bor, bas, to tirik ekansan, insonlik nomiga munosib g‘ayrat va himmat ko‘rsat!» Zotan, Navoiyning inson dahosiga bo‘lgan imon-e’tiqodi, o‘zining ruhiy-ma’naviy ehtiyojlariga yarasha iqtidor va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonch – e’timodi uni ma’lum darajada ideallashtirishga, «g‘ayrat» va «himmat»ini beqiyos darajada baholashga mantiqiy asos beradi.
Navoiy boshqa bir shohbaytida inson mehnatining sharofat va xosiyatlarini (shoirda «mehnat» so‘zi biz bugun talqin qilganimizga nisbatan ko‘p ma’nolidir) ilohiy qismatning xohish-irodasi deb biladi:
Tengri ehsonig‘a shod o‘lg‘on qilur —
O‘zni shodu mehnatidin elni ham.
Bu chindan ham oliyjanob va oliyhimmat sifatlarni hayratomuz muxtasar shaklda jamuajam etgan nuktadon misralarda, mening nazdimda, bir yo‘la to‘rt nafar, biri biridan fuzun g‘oya – ezgu niyat ifodalangan: (1) «tengri ehsoni» – har bir insonning o‘zligini, mohiyatini tanishi, nechun dunyoga kelganini yaxshi anglab olishi; (2) bunday ulug‘ nasiba – toledan «shod o‘lmoq», buning shukronasi uchun o‘zining haq-huquqlari bilan barobar, odamiylik burchlarini chuqur idrok etish; (3) «mehnatidin» (maqsad yo‘lida tinimsiz harakat, intilish, jazm, qunt, mashaqqat, mardlik, g‘ayrat-shijoat, jasorat namunasini ko‘rsatishdan) dastavval «o‘zni shod» qilish – shaxsan insoniy kamolot kasb etish, dunyodan notamom, armonli o‘tmaslik va nihoyat, (4) «mehnatidin elni ham» rozi qilish, uning rahmatini olish. Bu so‘ngti murod-muddaoning qadriyat, ahamiyat doirasi avvalgilaridan ortiq bo‘lsa ortiqdirki, kam emas. Xalqimizda odam farzandi faqat o‘zi uchun yashamaydi, degan dono va xayrbod fikr turfa shakldagi hikmatli so‘zlarga ko‘chgan. Bas, «xalq g‘ami», «el komi» haqida o‘ylamagan, vaqtiki qo‘lidan kelgancha biror yumushi – mehnati, xolisanlillo xizmati bilan yo boshqa bir harakati – yaxshiligi, loaqal yaxshi so‘zi («Ganj berib bo‘lmas ekin tutsa ko‘z, ulcha qilur vaqtida bir yaxshi so‘z»), hattoki yaxshi o‘y-niyati bilan («So‘z bila o‘lmasa el peshasi, Yaxshi kerak ko‘nglida andeshasi»), ayniqsa, ko‘ngli yarim, dili o‘ksik odamlarga ozgina quvonch, yupanch, taskin berishga yaramagan bedardu loqayd kimsani odam jinsiga kiritib bo‘ladimi?.. Aksincha, Navoiyning qahramoni inson tirikligi – o‘y-xayoli, hissiyoti, xotiroti, harakat – a’moli («mehnati») bilan «tengri ehsoni» bo‘lmish boshqa jonzotlardan farq qilar ekan, demak, u o‘zining ulug‘ligi haqqi-shukronasi uchun har bir fursatni g‘animat tutishi va xususan, «elni shod qilish» o‘y-xayoli bilan yashashni, mehnat qilishni insoniy burch deb bilmog‘i kerak. Navoiy «tengri ehsoni»ni shunday idrok qildi, unga shukronalik tuyg‘usini e’tiqod darajasiga ko‘tardi; o‘zining g‘ayratu himmati, shafqat va muruvvati, saxovat va marhamati – «mehnati» bilan odamlarga najot, umid, quvonch baxsh etish kishining shaxsiy ehtiyojlariga zid kelmasligini, aksincha, unga ikrom, e’zozu qadr olib kelishini boshqalardan yaxshiroq anglab yetdi («Nafing agar xalqqa beshak durur, Bilki bu naf’ o‘zingg‘a ko‘prak durur»). Shoirning ulug‘ salaflari ham «tengri ehsoni»ni insonga berilgan sharafli, muqaddas sifat deb bilganlari uchun pok, komil, fidoyi e’tiqod – «mehnat» bilan dunyodan o‘tgan, barhayot nom qozongan edilar (buni Navoiy chuqur idrok etardi), uning xalaflari – izdoshlari: Bobur, Fuzuliy, Huvaydo, Mashrab, Nodira, Ogahiy, Xaziniy, Furqat maqomidagi o‘nlarcha yetuk shoirlar ham shunday imonu e’timod bilan yashadilar.
Toki inson dahosi ijod, san’at olamini, jumladan, she’riyat moʻjizasini tahqiq etibdi, u o‘zini, o‘zligini tanishga, qanday usul-vositalarda bo‘lmasin, mohiyatini, ruhiyatini anglab yetishga intilib, kurashib yashaydi; goh zohiran aniq – dunyoviy siymosini chizmoqchi bo‘ladi, goh botiniga, ruhiga nazar soladi, xayolan unga ideal, hatto ilohiy ma’no va qiyofa beradi. Bu insonning ijodkorlik, izlanuvchanlik zakosidan, bunyod etgani, erishgani bilan kifoyalanmas, o‘zidan qoniqmas, oromsiz tabiatidan dalolatdir. Mohiyatda «tyengri ehsoni» bo‘lmish bunday qobiliyat va salohiyat – barcha jonli mavjudot ichida faqat inson zotiga xos xususiyat. Navoiy qutlug‘ mavzuga qaytib, bir-biridan nafis va teran lavha-obrazlar yaratadi. Shohbayt:
Erur o‘zga hayvon bu ishtin bari —
Ki inson erur barchaning sarvari.
Birinchi misra orqali odamzoddan o‘zga jamiki jonzotning moddiy borliqqa nisbatan mustasno holatiga aniq ishora qilinadi, bahru bar, keng ma’noda, arzu samoning turfa ne’matlari, siru moʻjizotlari, azalning qadim zamonlardan odamga tinchlik bermagan qonunlari, me’yorlari, turli ziddiyat va muammolari hayvonot dunyosi uchun ma’nosiz, farqsiz... Shu tariqa, zamirida murakkab, davomli falsafa, teran fikr-g‘oya zuhur etgan ikkinchi misraga badiiy-mantiqiy zamin hozirlanadi, natijada «inson...barchaning sarvari» kabi nihoyatda muxtasar, lekin ham dunyoviy, ham fazoviy-ilohiy miqyosga ega bo‘lgan umumlashma falsafiy lirik obraz shakllanadi. Navoiyning valiyona hikmatga teng so‘zlari, ayniqsa, XV asr muhitida aytilgani har jihatdan e’tiborli. Bizga – XXI asr bo‘sag‘asida, ehtimol, anchayin oddiy tuyula boshlagan, aslida ulug‘ shoir kuzatgan ma’no-mohiyat e’tibori bilan chinakam «so‘z guhari» bo‘lgan uch tashbeh nafaqat Navoiyning she’riyat dahosi haqida, balki temuriylar davrida turkiy tildagi badiiy-falsafiy tafakkur parvozi haqida ham yorqin tasavvur berishga qodir. Inson sha’ni («nangu nomi»)ni shunchalar ulug‘lagan mazkur uch «so‘z guhari» zamirida Navoiydan keyingi asrlarning ne-ne dovul-suronlari, alg‘ov-dalg‘ovlari, hatto 1917 yildan keyin ona xalqimiz, boshqa taqdirdosh hamyurtlar boshiga tushgan mislsiz ko‘rgilik – vahshatlar sharoitida ham ruhi zavol bilmas umumbashariy ideallar bugun poklanib, barqaror qadriyatga aylanib borayotgani, shubhasiz, har bir ixlosmand she’rxon – navoiyxon dilini nurga, g‘urur hislariga to‘ldiradn: «inson – barchaning sarvari!» Chindan ham u o‘zining daxlsiz arshiga ko‘tarilishi, mukarram va qodir mavqeini tiklashi kerak. Bu Na-voiyning o‘lmas xayollari, qutlug‘ armonlari ruhiga, davrimiz va zamondoshimizning ruhiy, ma’naviy, axloqiy, estetik ehtiyojlariga matlub niyat, munosib a’moldir.
Navoiy uchun «abadiy mavzu» – muhabbat navolari bamisoli moʻtabar an’anaviy usul, g‘aroyib she’riy mezon, barkamol san’at va badiiyat me’yori; asosiy muddao, dastavval, insonning ruhiy olamiga, «husnu jamolda dilpazir, fazlu kamolda benazir» suvrati-yu siyrati – go‘zal ma’naviyatiga munosib so‘z aytish, uning butun, komil va solim obrazini yaratishdir. Ulug‘ san’atkor nazdida oshiqning insoniy hislatlari sirasida poklik timsoli ham ruhiyatga, ma’naviyatga, ham zakovat – fikratga xos, shuningdek, xushtab’lik, nazokat va nafosat tuyg‘usining so‘zga ko‘chgan alomatlaridan biridir. Navoiyning lirik devonlari va dostonlari uchun mushtarak g‘oya – safobaxsh xayollar ifodalangan baytlar ko‘p. Shohbayt:
Oshiq ani bilki, erur dardnok,
Ham tilu ham ko‘ziyu ham ko‘ngli pok.
Beixtiyor ravishda Farhodning portret chizgilari mujassami bo‘lgan ko‘pqirrali lirik obraz yodga tushadi: «Demonkim ko‘ngli poku ham ko‘zi pok, Tili poku so‘zi poku o‘zi pok». Avvalo, badiiy-mantiqiy izchillik taqozosiga ko‘ra, ushshoq ahli uchun nafaqat hayot, umrga teng, balki undan ziyod – ilohiy ma’no kasb etuvchi «dardnok» tashbehi, uning baytda tutgan o‘rni va «pok» timsoliga nisbati haqida. Birinchi qarashda dard, dardli va pok, poklik tushunchalari o‘rtasida qandaydir o‘zilish, o‘zaro nomutanosib yoki izohtalab bir holat mavjudday tuyulishi mumkin. Aslida, bayt zamirida joylangan insoniy tuyg‘ular olamiga tiyrak va teranroq razm solib ko‘rsak, shoir tashbehlari muhabbatdek nozik-sirli qismat bilan bog‘liq ruhiy holatlari, ziddiyatlari bilan jozib oshiq dunyosi haqidagi tasavvurimizni boyitsa ne ajab: faqat «dardnok» ko‘ngil alam-iztiroblar o‘tida poklanishi mumkin; faqat ishq dardi nimaligini yurakdan his qilgan, kechirgan odam olamga toza nazar solishi mumkin; faqat shunday imon-e’tiqod bilan seva bilgan kishining tili uning dilini – o‘zligini ravon ifodalashga qodir bo‘lishi mumkin. Bas, ko‘ngil pokligi – muhabbat tuyg‘ularining samimiyligi, haqqoniyligi, har qanday xudbin – mahdud mayllardan musaffoligi, ruh sog‘lomligi (Navoiy ta’biricha, solimligi), qalb saxovati ifodasi; nihoyat, ikki kishi – faqat oshiq va uning mahbubi – yori uchun mahram, o‘zgalar uchun noma’lum, sirli kechinmalar, holatlar, xayollar, xotiralarning xos maskani demakdir («Kimki ishqi pok erur, sirri aning pinhon kerak...»). Bugina emas. Nafaqat so‘fiyona – qalandarona she’riyatda, balki oshiqona, orifona g‘azallarda, ruboiylarda (chunonchi, Navoiy va Boburda) ham ko‘ngul yolg‘iz bir kishining, ya’ni oshiq, orif yo qalandar o‘zligining hamrozlik go‘shasi, uzlatgohiga aylanishi mumkin... Ko‘z pokligi – ko‘ngil bilan ruhning holatini aniq, tiniq va teran ifodalash ramzi; oshiq nigohining nafaqat shayton firibi, vasvasasidan, balki har qanday yengil, beqaror mayl-istaklardan xoli, nafosat va sadoqat tuyg‘usining xos, moʻjizakor uyg‘unligi timsoli («O‘zgalar husnin tamosho aylasa chiqsin ko‘zum...»); nihoyat, sof nigohda dunyaviy suvratning ilohiy siyrat – mohiyat kasb etishi – majozning haqiqatga aylanishi, ya’ni Navoiy kabi vali sifat zotlarning ilohiyona muborak nazari ramzini ifodalashi mumkin («Kim nazar pok aylagach ayni haqiqatdur majoz...») Til pokligi – avvalo, inson lisoni – nutqining ezgu, oliyjanob niyat, komil, nuktadon fikrlar, shoirona lutf – fasohatli so‘z bilan ziynatlangan, yolg‘on, riyo va qalloblikning turfa ko‘rinishlaridan xoli bo‘lgan, to‘g‘ri, mantiqli va tamizli xususiyatlaridan dalolat beradi; qolaversa, bu oshiq suxandonligi – «arzi va niyozi»ni izhor etish vositasi, uning o‘tli-haroratli, dardli va sururli alomatlarini o‘zida mujassamlantirgan muhabbat tili, vafo shevasi. Nihoyat, til pokligi ulug‘ shoirning devonlarida, dostonlarida, risolalarida muqaddas so‘z – «kalomi sharif» darajasida talqin qilinadi, goh «ko‘ngil hadisi», gohi «Masih nafasi» tarzida ta’riflanadi. Bu oshiqlar kalomi orqali she’riyat tiliga yuksak qimmat berish namunasidir.
Yana bir g‘azalda «pok ko‘z» birgina «pok yuz» bilan tanosib usulida kelib, poklik g‘oyasi nafaqat yangi tasvir ob’yekti – «yuz» tashbehi orqali badiiy rivojlantiriladi, balki bizga tanish «ko‘z» timsolining yangi she’riy qirralari chiziladi. Bayt:
Chun kerakdur pok ko‘z manzuri bo‘lmoq pok yuz.
To yuzung bor – o‘zga yuz ko‘rmak emas imkon ko‘z!
Avvalo, «pok ko‘z» insonning insonga, xususan, yaqin do‘st-anis, maslakdosh, yor-mahram kishiga mutloq samimiyat va yaxshi niyat ko‘zi bilan, toza qalb nigohi-yu ruh solimligi (sog‘lomligi) bilan nazar solishi demakdir. Bas, olam va odamni ko‘ngil beg‘uborligi, ma’naviy poklik bilan ko‘rishga, anglashga qodir ko‘z uchun birdan bir matlub va «manzur» go‘zallik nasibasi, unga munosib taqdir va baho ham faqat «pok yuz» bo‘lmog‘i kerak. Tabiatdagi turfa go‘zalliklar, g‘aroyibot va moʻjizotlar birinchi galda toza-shaffofligi, turli g‘uborlardan xoli ekanligi bilan qadrli, e’zozlidir. «Tab’i poku xotiri sof»likda yaktolardan bo‘lgan ulug‘ shoir tabiiy xilqatdagi musaffolik bilan go‘zallikning uyg‘unligi oshiqona munosabatlar (aniqrog‘i, o‘zining ilohiy ishq ideali) uchun ham birlamchi ehtiyoj darajasida baholanishi va e’zozlanishini istaydi. Shu go‘zal va oliyjanob mantiq zaminida turib, muhabbat e’tiqodining shaxsan o‘zi takror-takror, biri-biridan purdard, rangin baytlarda ulug‘lagan vafo, sadoqat tuyg‘usini she’riy tahqiq etadi: «To yuzung bor – o‘zga yuz ko‘rmak emas imkon ko‘z». Shu tarzda, tardi aks san’ati («ko‘z», «yuz» tashbehlarining o‘zaro o‘rin almashib takrorlanishi) orqali poklik g‘oyasi ko‘pqirrali – polifonik lirik obrazga aylanadi.
Navoiy so‘z nuktadonliklariga, so‘z fasohati – nozik ifoda jilolariga shunchalar yuqori qimmat berib, yuksak talabchanlik bilan yondashgani holda, ba’zan badiiy mantiq taqozosiga ko‘ra baytda ayni bir so‘zni ikki, hatto uch bor qo‘llaydi. Shohbayt:
Ishq o‘ti birla ko‘ngul, suv birla ko‘zni qildi pok,
Pok manzillarda mehmon qilgali ul pokni.
Ma’lumki, tabiat va jamiyat hayotida suv bilan poklanmaydigan narsa kam, ayrim jinsdagi narsalar o‘tda toblanib tozalanadi. Ulug‘ shoir tozarishning ana shu ikki usuliga ramziy ma’no beradi (xususan, yoz oylari xalqimiz mehmon kutganda ozoda-orasta qiladigan maxsus joy-manzilgohlar ham ko‘chma ma’noda kelgan). Zotan, so‘z mahbuba visoli – muloqoti orzusida «ko‘rgan» hozirliklari – ko‘ngil, ko‘z olamida kechirilgan, o‘z mohiyati bilan chuqur, sirli, ziddiyatli ruhiy holatlar – shirin dard, og‘riqli quvonch, bezovta umid, moʻjiz xayol, ishtibohli armon tuyg‘ulari to‘g‘risida. Xullas: «ishq o‘ti» – hajr keltirgan ruhiy iztiroblarsiz ko‘ngil poklanmaydi, uning ko‘z yoshlari tarzida aks etgan larzalari ham tabiiy, busiz ko‘z ko‘ngilning holatini aniq, musaffo aks ettirolmaydi. Shu tariqa, oshiqning «ko‘ngli» va «ko‘zi» mahbuba xayolan mehmon bo‘ladigan sirli-g‘aroyib «manzillar»ga aylanadi; so‘nggi takroriy (uchinchi) tashbeh – «ul pok» baytdan kuzatilgan asosiy niyat – mahbubaning bamisoli tutilmagan timsoli – obraziday taassurot qoldiradi.
Gʻazallarning birida «bir-biri» so‘zlari uch bor takrorlanib keladiki, bu beixtiyor shashmaqom navolari yoki musulmon Sharqi naqqoshlik san’atining girex usullariga xos ohang va rang-chiziq jilolarini esga soladi. Bayt:
Go‘yiyo bir-biriga oshiq erur ul ikki qosh,
Kim qo‘yar bir-birisi bir-birining oldida bosh.
She’riyatga xos so‘z san’atining maxsus qonunlariga binoan chizilgan bu lirik lavhaning «rang»lari bunchalar toza, tiniq va beholligidan hayratga tushmay bo‘ladimi? Sohir shoir, aniqrog‘i, uning musavvir tabiat qahramoni – oshiq mahbubining qoshlarini shunday jonlantiradiki, ular ikki ishq shaydosi – yigit-qizga aylanadi: go‘yo oshiq hajr qiynoqlarida tinka-madori qurib yiqilganu o‘z mahbubiga vosil bo‘lishdek umidbaxsh, moʻjizakor mujdadan ruhlanib yana o‘ziga kelgan va urina-surina kutilmagan baxt – yor diydorini ko‘rish, muborak nafasini tuyish shukronasi uchun yana bir necha lahza uning istiqboli poyida yerga boshini qo‘ygan, yo‘q, ular bir-birining «boshi ustiga», «ko‘zi ustiga» (xalqona obrazlar) bosh qo‘yganlar (Majnun bilan Laylining sahrodagi muloqot – mungli visol daqiqalarini ko‘z oldingizga keltiring), ya’ni boshlari uchrashganlar, bog‘langanlar, qoshdek tutashganlar. Ikki vafodor ushshoqning klassik she’riyatimizda kam uchraydigan bunday mastona-farog‘atli (ehtimol, sog‘inch, intizorlik yoshlari, hasratlari bilan yo‘g‘rilgan) visol onlari tasviri qanchalik jozibali, nafis, tiniq va yorqin chizilgan! «Bir-biri...» so‘z-timsolining har gal o‘zgacha holatni ifodalab kelishi shohbaytga ajab o‘ynoqi lutf, musiqiy ravonlik, badiiy ranginlik bag‘ishlaydi. Holbuki, haqiqiy oshiq-ma’shuqalarning xayoldagi visol lahzalari manzarasi faqat «ikki qosh» timsoli vositasida chiziladi.
Bunday hayratbaxsh lirik manzara ruhida inson fazlu kamolining yorqin bir qirrasi – mehr-vafo shevasi zuhur etadiki, bu bilvosita – ramziy ifoda usulidir. Endi bevosita, ya’ni har bir so‘z, tashbehning asl ma’nosi, xos xususiyati zaminida yaratilgan umumlashma obraz-lavhalardan ayrim namunalar ustida mushohada yuritamiz. Shohbayt:
Johu mol ahlida yo‘q mehru vafo,
Bas, menga mehru vafo – mol ila joh.
«Mehru vafo» qutlug‘ xayol – komil insonning mujassam va muxtasar timsoli – she’riy obrazini yaratishda e’tiqod («imon»), or-nomus («nangu nom» – «Oshiq o‘lg‘on kechti nangu nomdin...»), poklik («Haqki birov xilqatini qildi pok, sevmasa nopok el oni, ne bok?») kabi bir-biridan nuktadon, ezgu tushunchalar – ruhiy-ma’naviy qadriyatlar sirasiga kiradi. Ne ajabki, bunday muborak kalom «johu mol» timsoli bilan muqobil qo‘yiladi, ya’ni turli darajadagi amal, mansab egalari («joh ahli»), pul, molu dunyo bandalari («mol ahli») mehru vafodan mahrumdir, degan ayovsiz hukm chiqariladi. Bunday o‘zil-kesil, lekin haqqoniy, adolatli muhokama yuritishga jur’at etgan odamning o‘zi «xilqati pok» bo‘lishi, mehru vafo rasmini nomus va imon darajasida e’zozlashi – ham hayotiy, ham ruhiy ehtiyoj deb bilishi, shunday e’tiqod uning a’moliga aylanishi kerak. Navoiy bir umr shu komil va solim (sog‘lom) e’timodni go‘yo insoniy yuksaklik burjiga bayroq qilib tikkani uchun ham turfa xil vafosizlar dastidan bamisoli ko‘kka o‘rlagunday nola-hasratlar qildi («Zamona ahliga gar yuz quyoshcha ko‘rguzubsen mehr, Vafo zinhorkim bir zarra chog‘lig‘ e’timod etma»). Ayniqsa, ikkinchi misra mazmuni shoir dunyosini mum-kin qadar aniq, yorqin, butun va muxtasar so‘z – tafsilotlar orqali tasavvur etish e’tibori bilan qimmatli: «Bas, menga mehru vafo – mol ila joh». Ne-ne azobli o‘ylar, ziddiyatli, ishtibohli andishalar va shubhasiz, munosib so‘z-timsol va ohang uyg‘unligini yaratish jarayonida purma’no soddalik, ravonlik kasb etgan bu fikr zamiridan mehru vafodek jahon xazinasiga, jahongir sultonlar taxtu tojiga berguvsiz moʻjizakor ma’naviy davlat, daxlsiz ruhiy saltanat ma’nolarini anglash mumkin. Ammo faqat Navoiy ruhiyati, ma’naviyati, ijodiy dahosi yaratishi, tahqiq qilishi mumkin bo‘lgan bunday ramziy-xayoliy davlatu saltanat real hayot ziddiyatlariga ne chog‘liq dosh bera oladi? Hayotda Navoiy kabi insoniy mehru vafoni o‘zining yagona davlati, podsholigi («mol ila joh») deb anglaydigan odamlar bormi? Agar bor bo‘lsalar, ularning «johu mol ahli» oldida qadr-qimmati qanchalik? Mazkur shohbayt nafaqat o‘zining purhikmat mantiq kuchi, shafqatsiz haqiqat oldida bo‘ysunmas-qaysar, romantik ruhi bilan, ayni paytda yuqoridagiday yuz-xotirsiz, ochiq-oshkor savollari – yechimi mushkul muammolari bilan beixtiyor o‘yga toldiradi, fikr-bahs qo‘zg‘otadi (unda tazod va tardi aks san’atlari ajib uyg‘unlik, butunlik kasb etgan – «johu mol» bilan «mehru vafo» muqobil timsollari o‘rin almashib takrorlanishi shunchalar haqqoniy, ayni choqda iztirobli xayollarga sababchi bo‘lishi chindan ham hayratbaxsh emasmi?).
Navoiy afsus-nadomat tuyg‘ulari ifodasi uchun yanada achchiqroq, alami ziyodroq mazmundagi tashbehlarga ehtiyoj sezganday bo‘ladi. Shohbayt:
Odami bo‘lsa vafo andin yiroq,
It vafo bobida andin yaxshiroq,.
Qanchalik ayovsiz, lekin odil hukm! Ayni paytda taajjub bir hol: shoirning lirik qahramoni – oshiq boshqa baytlarda o‘zini «yor ko‘yi itlari» bilan, hattoki itlar «oyog‘iga yopishgan tufrog‘» bilan teng qiladi, bu gal esa (farqi orif timsolida), negalir, jonidan o‘tib ketgan bir alam vajhidan omonsiz, g‘azabnok qiyofa oladi, demak, mazkur bayt an’anaviy usulda – zorlanish, iltijo, armon ohangida emas, balki real bir voqea zaminida tug‘ilgan: Navoiydek nozik tab’, poklikda, mehr-shafqatda, vafo bobida naziri yo‘q shoir, vali zotni yaqinlaridan kimdir qattiq ranjitgan, ehtimol, uning sha’niga nomunosib, yolg‘on, malomatli va haqoratomiz gap tarqatgandir yoki biror mahram sirni fosh qilgandir, shunday qahrli, alamnok holat ichida o‘sha noshukur vafosizni go‘yo o‘z nazdida itga o‘xshatmoqchi ham emas (agar o‘rtada achchiq alam bo‘lmasa, itni vafo timsoli qilib olish nomag‘rub ma’no anglatmasligi mumkin), balki «it...andin yaxshiroq» deyish bilan dunyoda eng yomon, boshqa bir jirkanch mahluqqa nisbat berayotganday, vafosizlik balosini yer bilan yakson qilyapti. Shubhasiz, baytning ohang-intonasion qurilishi, qofiya unsurlari ham ta’sirchanlikni kuchaytiradi. Holbuki, Navoiy aksariyat g‘azallarida vafosizlikdan qanchalik zorlanmasin, uni beomon qoralash tamoyili sezilmaydi, aksincha, vafoning, masalan, ehtimol tutilgan, lekin oshiq dardidan uzoq bir daragi, nishoni uchun jon nisor qilishga tayyor hol ifodalanadiki, bu ajablanarli emas: «Menga yo‘q, o‘zgaga bori vafo qilg‘onni gar topsam, Boshiga evrulay, oldida jonimni fido aylab». Xullas: «It vafo bobida andin yaxshiroq» kabi favqulodda kyeskin, murosasiz satrlar, garchi kam uchrasa-da, Navoiy dunyosi, shoir zamondoshlari haqida, umuman, inson qismati (vafosizlik dardi, fojeasi), hatto uning tuban bir toifasi haqida ro‘y-rost chizilgan lirik lavha sifatida o‘ziga xos qimmatga ega.