Navoiyning tasavvur va taxayyul mulkida muhabbat nafaqat «abadiy mavzu»ga – tabarruk salaflar an’anasiga buyuk ehtirom ifodasi, balki ilohiy e’tiqod, hayotiy e’timod, ijodiy ehtiyoj me’yori, mezoni – ham oliyjanob maqsad asosi, ham qudratli, rangin vositalar, imkoniyatlar manbai. Navoiy uchun muhabbat – ham ezgu xayol, ham pok hayot, ham beomon qismat, ham bebaho in’om – ijodiy rag‘bat, ham cheksiz g‘am-sitam, armonu ishtibohlar, ham tangri ilohiyning abadiy sharaf – o‘lmas nangu nom uchun qilgan inoyat va hidoyatlari... Baytlar sharhiga o‘taylik. Shohbayt:
Chu haq nuri yuzungda zohir o‘ldi, bebasar ulkim,
Haqiqat rasmi bor erkanda ishqingni majoz etkay.
Avvalo, bu baytdagi «haqiqat» va «majoz» tashbehlarini bir yoqlama talqin qilish tamoyilidan saqlanmoq kerak. Ularning birini sof ruhiy, ilohiy ishq ma’nosida, ikkinchisini jon-jismga – vujudga xos, hayotiy, dunyoviy ishq (Navoiyda «avom ishqi») ma’nosida anglash mumkin. Biroq amalda «haqiqat», «haqiqiy» timsollari real voqelikka nisbat berib qo‘llanilgani holda, klassikada, shubhasiz, islom va so‘fizm falsafasi ta’sirida qandaydir daxlsiz xilqat, sirli-g‘aroyib dunyo, ideal yuksaklik tarzida anglashiladi – ilohiylashtiriladi. Aksincha, «majoz», «majoziy» tashbehlari biz bugun tushunganday ko‘chma-istiorali ma’nolardan ko‘ra, ko‘proq haqiqatning ziddi, nari borsa, uning tashqi-zohiriy, muvaqqat (foniy) alomati sifatida baholanadi. Tabiiyki, Navoiy yuqoridagi shohbayt orqali «haqiqiy ishq» ni qanchalar ulug‘lasa, «majoziy ishq»ni shunchalik nomag‘rub hol (anig‘i, ma’naviy so‘qirlik – «bebasarlik») deb hisoblaydi. Lekin shaxsiy huzur-halovat, ayshu ishrat – nafs ehtiyojlaridan o‘zligini forig‘ tutgan pokdomon zot – valiy siyrat inson ulug‘ shoir sifatida «haqiqat – majoz» mavzuiga yondashishda an’anaga munosib ehtirom saqlash bilan kifoyalana olmas edi. Shuning uchun ham Navoiy aksariyat she’rlarida san’at va hayot mantiqiga rioya qilib, bu borada o‘zicha isloh yasaydi – «majoz» «haqiqat»ni anglashning tadrijiy takomil bosqichiga aylanadi. Chunonchi, shoir zohid bilan munozarada: «Gar sen idrok aylasang ayni haqiqatdur majoz» deydiki, bu misra Navoiyning nuqtai nazari qanchalik xolis, haqqoniy, sog‘lom zaminga qurilganidan dalolat beradi. Shu ma’noda xoh «ishqi haqiqat», xoh «ishqi majoz» mavzuida yaratilgan shohbaytlarda an’anaviy ziddiyatli qirralar – tazod usuliga nisbatan ko‘proq tadrij, muvozana (parallelizm), tanosib kabi san’atlar vositasida oshiq insonning xos xayollari («xavos ishqi») bilan barobar, uning dunyoviy («majoziy ishq») mazmundagi hajr va vasl kechinmalari – aniq hayotiy manzaralar, insoniy muloqatlar she’riy ifodasini topadi, («haqiqat» va «majoz» nisbatini quyidagi ikki baytni bir-biriga qiyoslash orqali yanada aniqroq bilsa bo‘ladi: «Necha kilki taxayyul birda bir suvrat nigor aylay, Anga oshiq yasab, ko‘nglumni andin beqaror aylay»; «Kimsa yori birla xushtur g‘am deyishib, mungrashib, Yotsa gohi chirmashib, o‘ltursa gohi yondoshib»).
Lekin Navoiy g‘azaliyotida «sof» dunyoviy muhabbat – «majoziy ishq» lavhalari kamdan-kam uchraydi, aksariyat hollarda majozni haqiqatdan ajratishga ehtiyoj sezilmaydi (chunonchi, mana bu bayt dunyoviy —real insoniy muhabbat misoli deysiz-da, chuqurroq ramz solib, «idrok aylab» ko‘rsangiz, samoviy, ilohiy ishqning yorqin namunasi bo‘lib chiqsa, hech ajab emas). Zarur bo‘lganda Navoiyning o‘zi yordamga keladi. Shohbayt:
Gar Navoiy yig‘lasa ishqing majoziydur dema,
Kim nazar pok aylagach, ayni haqiqatdur majoz.
Hajr yoshlari – real hayotning inson kechirgan ruhiy iztiroblar, sog‘inchlar, laziz yo alamli xayollar, xotiralarning qaynoq larzasi, mavji, demak, bu – majoziy ishq nishonasi, alomati. Navoiyda bunday purmavj baytlar ozmunchami? Ha, ulug‘ shoirning «vasl mumkuni yo‘q» deb bilgan, sabrda, qanoatda tengsiz, yuksak va ezgu xayol dunyosi bilan ovungan («Go‘yiyo ko‘nglum taxayyul mulkining sultonidur, Kim xayol ichra qilur har ayshkim, imkonidur...») qahramoni – oshiq ham inson sifatida dard-hasratlari tug‘yonga kelganda, ko‘z yoshlari to‘kishdan o‘zini tiyolmaydi. Lekin nafs qulligi, «shayton firibi»dan, «johu mol» ofatidan, hayotning boshqa talay imtiyoz, ayshu ro‘shnoliklaridan o‘zini, o‘zligini forig‘ tutgan bu pokdomon, komil inson, ehtimol, har zamon mavjlanib kelgan yig‘i bilan nafaqat ko‘nglini bo‘shatadi, ruhini yengillatadi, balki ko‘z yoshlari bilan u yanada «nazari pok» bo‘lishini yurakdan sezib turadi. Demak, beixtiyor «yig‘lash» real hayotga, chin insoniylikka xos (faqat yaxshi niyatli, samimiy, dard nimaligini bilgan, umr davomida qalbida saxovat, mehr-shafqat, sadoqat hislarini e’zozlab saqlagan kishilargina vaqti kelsa to‘lib, kuyinib yig‘lay oladi) xislat sifatida «majoziy ishq» alomati bo‘lgani holda, uning sababiyat va mohiyatida «nazarni pok aylash»dek ilohiy bir ma’no – «haqiqiy ishq» g‘oyasi zuhur etadi. Aniqrog‘i, Navoiy nazdida har qanday dunyoviy, insoniy hodisa, harakat, holat, niyat va a’molda, agar u to‘g‘rilik, halol-poklik, sabr-qanoat, mehru vafo(buyuk insonparvar, ulusparvar shoir «mehru vafo»ga g‘oyat yuqori qimmat beradi, uni umrning ma’nosi darajasiga ko‘taradi: «Johu mol ahlida yo‘q mehru vafo, Bas, menga mahru vafo – mol ila joh») bilan yo‘g‘rilgan bo‘lsa, ilohiylik unsuri mavjuddir-ki, shu ma’noda «nazarni pok aylaydigan» yig‘ini «ishqi haqiqat» ifodasi deb bilishga asos bor. Shu tariqa, Navoiyning mazkur shohbaytdagi xulosaviy so‘zlari – «ayni haqiqatdur majoz» falsafiy-lirik lavhasi umuman she’riyat dahosining lirik, epik merosini, xususan, ishqiy falsafasini, shohbaytlarning haqiqiy ma’nosi va badiiy himmatini tushunish, munosib baholashda o‘ziga xos ramziy ochqich vazifasini o‘tashi mumkin.
Navoiy g‘azaliyoti – «ayni haqiqatdur majoz» tarzidagi, ehtimol, «xavos ishqi» – fidoyi oshiq-ma’shuqlar e’tiqod darajasiga ko‘targan tuyg‘ular o‘z ifodasini topgan latif va teran misralar xazinasi. Shohbayt:
Oshiq o‘lg‘on kechti nangu nomdin,
Millatu imonu dini islomdin.
«Nangu nom» insonlik sha’ni, or-nomusi, qadr-qimmati ma’nolarini anglatadi. Bu qutlug‘ so‘z bilan birga benazir ruhiy-ma’naviy, ijtimoiy-falsafiy tushunchalar – bir tarafga, muhabbat – bir tarafga qo‘yilishi faqat an’anaviy nisbatlash usuli emas. Zohiran baytda «Lisonut-tayr»dagi Shayx San’on qismatini eslatadigan favqulodda fidoyi g‘oya muxtasar ifodalanganday (Shayx San’on tushida ayon bo‘lgan xristian go‘zali ishqida «nangu nomi»dan, yurt, elatidan, e’tiqodidan kechib, doimiy sajdagohi – Ka’ba ehromini tark etadi, tarso qizining mamlakatini axtarib ketadi, manzilga yetib, din-imonni g‘orat etuvchi eng tahqirli shartlarni bajaradi, lekin bu mislsiz sharmisorlik evazi – mukofoti uchun ham o‘zi, ham g‘ayridin mahbubi birga imon keltirib, ya’ni ishq o‘tida poklanib so‘ng jon fido qiladilar). Zotan yuqoridagi shohbaytda Navoiy talqin etgan muhabbat insonning chin mohiyatini, uning har jihatdan barkamolligini bilish, imtihon qilishning oliy mezonidir, aks holda «nangu nom», «millatu IMON», «dini islom» kabi muqaddas va «xos ma’ni»lar she’riy nisbat qilib olinmas, o‘rtaga bunchalik ishtibohli, xatarnok shart qo‘yilmas edi. Demak, hayot va she’riyat mantiqi taqozosiga ko‘ra, shoirning tashbeh-timsollari ma’nosi muhabbat ma’nosidan kam emas (ehtimol, o‘sha muborak kalomlar ruhiy – ilohiy qadriyatlar bilan sevgi qismatining yuzma-yuz kelishiga ijodiy zarurat – sababiyat bo‘lmaganda, ular daxlsiz yuksakligida qolishi mumkin edi). Zotan, Navoiy o‘zi buyuk dunyoviy dard, ilohiy qismat deb bilgan muhabbat qo‘shig‘i – «hikoyati» uchun munosib so‘z, tashbeh, muqoyasa kashf etish bobida sohir san’atkoru komil inson martabasida turadi.
Shoir boshqa bir g‘azalida «aql», «ishq» muqobil timsollari orqali muhabbatning moʻjizakor qudrati va fazoviy miqyosidan bahs ochadi. Shohbayt:
Aqlkim, barcha xarid ahlig‘a erdi ustod
Bo‘ldi ishq abjadi ta’limida tifli maktab.
Zohiran olib qaraganda, odatiy tuyuladigan muqoyasa... Aslida-chi? Aql-zakovatdek umumbashariy salmoqqa, miqyosga ega bo‘lgan, cheksiz-o‘lchovsiz nuktadon ma’nolaru teran tafakkur ummonini... kutilmaganda (go‘yoki nopisandlarcha) abjad-alifbo o‘rganuvchi bola ahvoli bilan tenglashtirish zamirida mohiyatda daf’atan tasavvurga sig‘dirib bo‘lmaydigan, ong-shuurga bo‘yin bermaydigan hayratbaxsh, balkim isyonkor bir holat, tuyg‘ular, xayollar tug‘yoni zuhur etadi... Bu – aql-idrok qonunlariga aslo bo‘ysunmaydigan bezovta, sehrli olam – qalb mulki, o‘sha «ishq» deb atalmish sirli xilqat (shu jihatdan ustoz – shogird, ta’lim – maktab tushunchalari mutloq shartli vosita; abjadxonning ishi ibtidoiy savod o‘rganish, quruq yodlashu takrorlashdan nariga o‘tmaydi, demak, shoirning muqoyasi usuli – kinoyali xarakterda)... Holbuki, muhabbat olamining harfini ham, ruhini ham «xirad ahli» emas, dard ahligina bilishi mumkin. Keltirilgan muqoyasa sirliligi bilan jozib va abadiy haqiqat – har bir kishining hamrozi, darddoshi – muhabbat asli nima ekanligini bir qadar anglab olish imkonini bersa ajab emas. Muhabbat dunyosining hech kim, hech qachon tahqiq qilolmaydigan sirli mohiyati «bir so‘z» ramzida va ayni shunday oddiygina mantiqiy silsila vositasida qalamga olinadi. Shohbayt:
Yordin har kimki bir so‘z der, tuganmasdin burun,
Istaramkim avvalidin yona bunyod aylagay.
Go‘yoki ishq qissaxoni – roviyning naqadar samimiy, haqqoniy iqror so‘zlari! Chindan ham qay bir havasmand rivoyatchi, ehtirosli «faylasuf» yoki shaxsan muhabbat otashida kuyib, taqdir nasibasi tufayli bazo‘r «omon» qolgan armonli yigit yoki aldangan qiz – baxtsiz ma’shuqa umuman muhabbat qissasidan (yoki o‘zining mungli dostonidan) so‘z boshlab poyoniga yetoladi, yo‘q, necha bor «avvalidin» boshlaydi. Holbuki, har gal boshlagan «bir so‘z» – hikoyasi avvalgisini takrorlamaydi, lekin to‘ldirmaydi, rivojlantirmaydi ham... Bu jumboqning sababini kim ayta oladi? Illo, muhabbat shunday ilohiy qismatdirki, uning na ibtidosi va intihosi (Navoiyda: «Ne mabda’ yaqin bo‘ldi, ne raj’atim») ma’lum, na sababiyati va ma’no-mohiyati aniq. Ehtimol, komil musulmon keksalar haqdir: «Bu yolg‘iz Allohning o‘ziga ayon». Shunday qilib, sohir shoir oddiy so‘zlar vositasida bizga bir olam zavq-shavq bag‘ishlaydi, ayni chog‘da xayolga toldiradi. U yana bir she’rida hayratimizga hayrat ulaydi. Shohbayt:
Ishqkim har bir ishida yozdi yuz ming turfa xalk,
Turfaroq budurki, yuz mingdin biri yozilmadi.
Voajab! Muhabbatning «har bir ishi» o‘zi nima ekanki, uning ta’rifida «yuz ming turfa xalq» (asosan shoir ahli) yozgani holda, to hanuz o‘sha «bir ishi»ning «yuz mingdan biri» ham ifoda poyonini topgani yo‘q! Bu mubolag‘ali raqamlar tilida ayni haqiqat ifoda etilmaydimi axir? Holbuki, muhabbat savdosining «har bir ishi» iborasi mutloq shartli vosita bo‘lib, bu ruhiy-ma’naviy olamning na miqyosu miqdori, na me’yoru mezonini kishi bilib bo‘ladi. Ehtimol, «abadiy mavzu»da necha ming yildan buyon bunyod etilgan she’riy xazina bu ilohiy go‘zallik sha’niga o‘qilgan bag‘ishlov, bitilgan hamdu sano va munojot so‘zlaridir. Ehtimol, buni ulug‘ shoirlar biri-biridan jozib baytlarda samoviy ilhom bilan tarannum etgan jami «xavos ishqi»ning mashhur va noma’lum qahramonlari – fidoyi oshiq-ma’shuqalar yodnomasi deb, ayni chog‘da ishq kuychilari – sohir shoirlarning o‘zlari qoldirib ketgan xotirot kitoblari – she’riy yodgorliklar deb atamoq to‘g‘riroq bo‘lar...Lekin muhabbat qismatining mohiyati har qanday buyuk qalam sohibi lolu behol qoladigan sehrli xilqatdir. Xullas, agar hayot, inson umri real, moddiy mavjud bo‘lsa, muhabbat boqiy ruhiyatdirki, uning sir-asrori, mohiyati ilohiyot qonunlari bilan belgilanadi, «boshqariladi». Navoiy o‘zi moʻjizakor qalam egasi bo‘la turib, yuqoridagi kabi baytlarda ana shunday daxlsiz e’tiqodni ilgari surishi bejiz bo‘lmasa kerak...
Boshqa g‘azalda ishq «mezoni»ning nisbati o‘zgaradi, vaqt o‘lchovi bilan o‘rin almashadi.
Shohbayt:
Tiyra firoq tunlari sharhini ayt demakim,
Ming kecha deb tugonmagay bup kechaning fasonasi.
Oshiqning firok, tunlari bedorligi ne o‘y, ne xayollar bilan o‘tadi, u yolg‘izlik, g‘ariblik qismatining hamlalarini, ozoru sitamlarini qay holatda kechiradi, ularga toqatu bardoshni qayerdan oladi – buni faqat dard ahli bir qadar (umumiy tarzda) tasavvur qilishi mumkin xolos. Endi Navoiy xayolidagi qahramon – oshiqning, ehtimol, dunyodagi barcha oshiqlarniig achchiq nasibasidan ortiqroq – purziyod, agar ular ko‘rib-bilsalar uning ahvoliga zor-zor yig‘laydigan («Qaydadur Majnunki, bergay pandu chun fahm etmasam, Yig‘lagay holimg‘a bag‘ri og‘rig‘ondin zor-zor») darajaga borib yetgan «firoq tunlari»ning butun dramasini so‘z bilan ta’riflab bo‘larmikin? Shuning uchun ana shunday bir-biridan «tiyra» (hatto oy chiqqanda hajr azoblari yana kuchayishi mumkin) tunlardan loaqal «bir kechaning fasonasi» – hikoyatini ming kechada ham aytib adoq qilib bo‘lmasa ne ajab! Navoiyning so‘zlariga ishonmaslik – muhabbatga ishonmaslik, dardsizlik bilan tengdir. Zero, «bir kechaning fasonasi» uchun sharq she’riyatining manzur va matlub usullaridan ifrotning parvozi ham ojiz qolsa kerak, aks holda, daho shoirning «ming kecha – bir kecha» kabi oddiyligi bilan purma’no nisbatlash usuli (tazod san’ati) orqali shunchalik nafis, haqqoniy obraz-lavha yaratilarmidi!...
Ma’lumki, musulmon sharqi muhabbat lirikasi, uning asosi bo‘lmish g‘azaliyot obrazlari silsilasida oshiqning «ishqi va niyozi», ma’shuqaning «husn va nozi» markaziy nuqta – muhim halqa hisoblanadi. Ba’zan ana shu ikki jihat hayratomiz uyg‘unlik, tanosib yaratadi. Shohbayt:
Husniyu ishqim kamol ichra yaqindurlarki, bor:
Ul mening hayronimu olam aning hayronidur.
Mahbuba «husnining kamoli» bilan oshiq «ishqining kamoli», har qalay, o‘zaro uyg‘un kelishi (e’tibor bering: ular teng bo‘lmasalar ham «yaqindurlar») tanosib san’atining go‘zal namunasidir. «Husn kamoli»ning isbotu dalolati – zohiran butun «olam aning hayroni» ekanligi, demak, yetti iqlimda, hatto samovot pari-paykarlari orasida u bilan raqobat qiladigani yo‘q. Nega bunday? Mahbubning husni – tom ma’noda kamolot kasb etgan. Qanday qilib bunga musharraf bo‘ldi?
Olamning hayronligi shundan. Sababini boshqa shohbaytlar orqali bilish mumkin: mahbuba «husn mulkining sultoni» ekanligi «tengri ehsoni»dir. Faqat uning husni vasfida bir jihat ochiq aytilmagan – oshiqning munosabati yashiringan. Buning sababini mahbubaning kutilmagan holati, qiziqishi – oshiq «ishqining kamoliga hayronligi» bilan izohlash mumkin (oshiqning hayrati esa olam hayratiga singib ketgan). Shubhasiz, kitobxon (navoiyxon) mahbuba husnining yoki oshiq ishqining barkamolligi xususida shubhaga bormaydi. Baytning eng jozibali nuqtasi – mahbubaning hayronligi. To‘g‘ri, u oshiqning devonavor ko‘rinishi, darbadar kezishi, oh-nolalari, telbalarcha o‘z-o‘zi bilan so‘zlashi va hokazolardan hayron bo‘lishi, istyehzo bilan kulishi mumkin. Lekin oshiq «ishqining kamoli» uni hayron qoldirishi endi mahbubaning nafaqat husn bobida, balki zakovatda, kishi dardini anglash – mehr-shafqatda ham fazlu kamol sohibasi ekanidan dalolat emasmi? Yoki bu hamon mag‘rurona bedardlarcha hayronlikmikan? Bizning umid – ishtiboh oralig‘ida ikkilanishimiz ham bejiz emas. Axir, ulug‘ shoir har zamonda go‘zallar beqarorligi, vafosizligi xavfidan ogoh etib turadi: «Lolaruhlar ahdining mahkamligi mumkin emas»...
Umid, ishtiboh aralash, har qalay, xazinlikdan bir necha lahza xoli bo‘lgan she’riyat mulohoti ilojsiz yana mungli ohanglarga ro‘baro‘ keladi. Shohbayt:
Yor ila ahbob mendin ayriyu men barchadin,
Yo‘q ajab gar barchaning dardicha bo‘lsa menda dard.
Navoiyning muhabbat qismatini, ilohiy e’tiqod deb bilgan shikasta holu haqir, ortiq jafokash qahramoni – oshiq uchun «ahdi mahkamligi»ga ishonib bo‘lmaydigan (u husnda ham, nozda ham tengsiz) berahm va bevafo «yor...dardi» kifoya qilmasmidi? Yorga qo‘shilib umr bo‘yi o‘z mehrini ayamagan «ahbob» ham undan uzoqlashib, vafo evaziga jafo qilsa... Bu oshiq Navoiy uchun «barchadin ayri» tushgan bilan teng. Demak, u – kimsasiz, g‘arib, najotsiz. Lekin g‘azaliyot (shu jumladan, so‘fiyona she’riyat) tarixidan ma’lumki, ne-ne fazlu kamolda yakto oshiqlar,. oriflar (hatto shahzodalar) baxtsiz muhabbat qismatidan, habibu do‘stlar vafosizligiyu raqiblar, dardsiz-loqayd odamlar ozoru sitamidan bosh olib ketgan, darvishona, g‘aribona uzlatgohlardan panoh topgan chog‘larida ham ruhlari bukilmagan, aksincha, «barchaning dardicha... dard» yukini o‘ziga olishdan cho‘chimaganlar. Navoiy bunday fidoyi oshiqlik, ruhiy poklik tarixini, uning saboqlarini har jihatdan mushohada qilib, chuqur his etgani (bu mavzuga ilmiy-falsafiy risolalar bag‘ishlagani) uchun yor jabrini, ahbob dardini va «barchaning dardi»ni o‘z gardaniga olishiga «yo‘q ajab»... Bu – komil imon, e’tiqod egasining mislsiz iroda kuchidan dalolat. Xullas, mazkur shohbaytda shoirning qahramoni Navoiy shaxsiga juda yaqin turadi. Zero, «barchaning dardi – mening dardim» deya hayqirish har bir shoirning matlabi, armoni bo‘lsa ham, amalda ancha-muncha noyob iste’dodlar «xalq g‘ami», «el komi» yo‘lida Navoiy qadar borligini fidoyilik bilan bag‘ishlashga qodir bo‘lmaganidan tarix guvohlik beradi.
Zero, «dard», «dardlig‘», «ahli dard» tashbehlari shohbaytlarda ko‘p uchrashi bejiz emas. Ulug‘ insonparvar shoir o‘z dardlarini izhor qilib, hasratu nadomatlar chekishdan ko‘ra, odamlarni nafaqat ishq dardi, balki umuman, inson dardini anglashga, e’zozlashga, bir-birlariga mehribon, g‘amxo‘r, hamdard, mehr-oqibatli bo‘lishga qayta-qayta da’vat qiladi, bunga o‘zini burchdor, javobgar deb biladi. Shuning uchun shoirning nolakor misralariga faqat ushshoq dardining ifodasi deb qaramasdan, balki unda ijtimoiy dard ham zuhur etganini e’tirof etish kerak. Shohbayt:
Ey Navoiy, dardlig‘ nazmingni dard ahli bilur,
Dardsiz dog‘i bo‘lur, oni o‘qug‘och ahli dard.
Agar Navoiydek daholar qalamiga mansub she’riyat, jumladan, g‘azaliyot asosan muhabbat taronalari orqali (bu ham o‘ziga xos ramziy-majoziy usul) inson taqdiri, uning dardlari, alamlari, armonlari, umidlarini aks ettirishga, yoqlashga, idrok qilish va qadrlashga da’vat qilinganiga amin bo‘lar ekanmiz, «dardlig‘ nazm»ni, «dard ahli»ni bir yoqlama (faqat intim ma’noda) tushunish va talqin qilishdan ehtiyot bo‘lmog‘imiz kerak. Bas, Navoiy she’rlarini o‘qib, uning dunyoviy jozibasi, ilohiy sehri ta’sirida go‘yo «dardsizlar ahli dard»ga aylannshi (ne hasrat-nadomatlar bo‘lsinki, bu Navoiyning faqat shirin xayoli, ezgu armoni edi!) g‘oyasini ham yolg‘iz ushshoq ahliga doxil deb bilish, ayniqsa, Navoiy she’riyatining chuqur insoniy, ijtimoiy mohiyatini, uning falsafiy ruhini, ma’naviy-axloqiy qimmatini anglab yetmaslik, munosib baholay bilmaslik bo‘lur edi. Shohbaytning yana bir jihati, tarbiyaviy estetik ahamiyati shundaki, turli toifa she’riyat muxlislari orasida to hanuz tom ma’nodagi «dardli nazm»ni unchalik farqiga bormaydiganlar oz emas. Zora bebaho klassik she’riyatimiz bilan endi-endi jonlanib, kengayib borayotgan muloqotlar o‘z samaralarini bersa, xususan, Navoiyning mazkur bayti singari jozib, purdard misralar «dardsiz»larni ham «ahli dard»ga aylantirsa...
Navoiy g‘azaliyotida dard taronasi har zamonda umidbaxsh hislar bilan yo‘g‘rilgan satrlar ham uchraydi. Shohbayt:
Hajr aro dardim davosin yor mushkul deb emish,
Rahm agar qilsa, oning ollida osondur davo.
Xalq rivoyatlaridan ma’lumki, odatda, haqiqiy tabiblar bemorning dardi og‘irligini, bu mushkulni faqat Allohning o‘zi oson qilsa ajab emasligini uning yaqinlariga ming andesha qiynog‘ida aytishga majbur bo‘ladi. Navoiyning buyuk san’atkorligi shundaki, zohiran biror so‘z yo ohang-intonatsiya yordamisiz, faqat misralar ruhi orqali mahbub – «yor»ga bir yo‘la ham tabib, ham ilohiy qudrat sifatlarini beradi (uning xos sifati – «hajr...dardi»ga mubtalo etgani oshiqning o‘ziga ayon). Go‘zal ziddiyatni ko‘ring: ishq dardini ravo ko‘rgan yor go‘yo o‘z qilmishiga iqror bo‘lib, uning «davosi mushkul» deydi, holbuki, bunday mushkilni oson qilish uning xohish-ixtiyorida – mehr ko‘rsatishida. Lekin oshiqning yor shafqatiga kamoli umid bog‘lashi mahbubani chin xaloskor – muhabbat dardining hoziqi tabibiga aylanishi mumkinligiga bizda ham umid uyg‘otadi. Shu tariqa, Navoiy xayol qilgan vaslsiz muhabbat bu gal ziddiyati bilan go‘zal, umidli pardalarda tarannum etiladi. Ehtimol, bu xayolning hayot go‘zalliklaridan rag‘batu shavq olib qilgan tuhfasidir.
Nihoyat, yana bir g‘azalda mahbubaning husni va oshiqning ishqi «beandoza» tashbehi orqali baholanadi (beixtiyor avvalgi bir shohbaytdagi «husni-yu ishqim kamol ichra yaqindurlar» betakror nisbati xayoldan o‘tadi). Shohbayt:
Chu yo‘q andoza ishqim birla shavqimga, ul oyni ham
Jamolu mehr oyinida beandoza istarmen.
Insonning ehtiroslarga boy dunyosi – hissiyoti, xayoloti, xotirotinigina emas, hatto aql, mantiq qonunlariga asoslanadigan tafakkur tarzini ham muayyan andozalarga solish, turfa aqidalar bilan o‘lchash, sog‘lom, mustaqil, ijodiy fikrga tushov soladi, zakovat rivojiga emas, zavoliga sabab bo‘ladi. Insonning erkin, daxlsiz tuyg‘ulari, kechinmalari, o‘y-xayollari garchand tafakkur dunyosidan oziqlanmay yashay olmasa-da, aql andozalarini xushlamaydi, unga itoat qilmaydi. Bas, so‘z ishq otliq buyuk va cheksiz, sirli va tug‘yonli bir ruhiy hilqat ustida borar ekan, har qanday oqilona, komil andoza faqat erksizlik, bedodlik, ranj-alam ramziga aylanish mumkin. Avvalgi sahifalarning birida ishq va husn kamoli haqida mushohada, mubohasa yuritgan edik. Mazkur sharhlarga shuni ilova qilish joizdirki, har qanday komillik beandoza va betakrorligi bilan qadrlidir. Shuningdek, mahbubaning husni-jamoli ham benaziru betakrorligi bilan, insoniy latofatning eng komil o‘lchovlariga sig‘mas sirliligi bilan oshiq shavqiga, uning oqibati – ishqiga sabab bo‘lgandir. Navoiy oshiq, ko‘nglining bunday nozik tamoyili – go‘zallikni his etish, uning asl, toza gavharini tanish, ajratish va munosib baholash qobiliyatini, yana aniqrog‘i, zarshunoslik huquqini «istarmen» tashbehi zamiriga joylagan. So‘ngra, «ishq» – «shavq» bilan, «jamol» – «mehr» bilan uyg‘unlikda, «oyin» (tarz, rasm) «andoza»ga muqobil kelishi shohbaytdan kuzatilgan niyat – olamning beqiyos ranginligi g‘oyasini, insonning xayol dunyosi, jumladan, uning oshiqona, orifona, qalandarona o‘ylari, hasratlari, armonlari, umidlari o‘lchov, me’yor, chegara bilmasligi, betakror va bemisolligi falsafasini muxtasar lirik lavhada ochib berishga xizmat qiladi.
Muhabbat olamining g‘aroyib-moʻjiz alomatlari, maftunkor, favqulodda kuchli ohanrabosi, aslida mohiyatiga yetib bo‘lmas teranliklari boisi, yo‘q, bois-sababi emas, aniqrog‘i, maqsadi, ma’nosi, ruhi nigohlardan, nazarlardan yashirin tabiatida, pinhoniy yaratilishi – xilqatida emasmi? Shohbayt:
Qoldi aytilmay nihoniy ishq siri onchakim,
Qolmadi bir so‘zki, bu ma’ni aro aytilmadi.
Navoiy kuzatgan she’riy mantiqning jozibasi shundaki, unda birinchi qarashda, muhabbat olamining siru sinoati haqida so‘z bilan ifodalash mumkin bo‘lgan barcha ma’nolar, talqinlar, sharhu baholar o‘z aksini topganday. Lekin mohiyatda-chi? Bu «nihoniy ishq sirri»ni ochish uchun faqat so‘z imkoniyatlari sarf etildi xolos. Nimalardir aytilgani muhabbat o‘zi nima ekanligi haqidagi qadimiy sirli jumboqni yechib berishga qodirmi? Demak, shoir nazdida «onchakim aytilmay qolgan» sehrli dunyoni faqat so‘zlar vositasida inkishof etish imkonsiz. Bas, «ishq siri» insonning ko‘ngil mulki – ruhiy olami qadar beadad va terandirkim, Navoiy unga «nihoniy» sifatini qo‘shib, ayricha kuchlantirib berishi bejiz emas. Beixtiyor ravishda avvalroq tahlil qilingan boshqa bir bayt esga tushadi:
«Yordin har kimki bir so‘z der, tuganmasdan burun Istaramkim avvalidin yona bunyod aylagay».
Yana pinhoniy o‘y-xayollardan shakl-shamoyil topgan misralarga qaytamiz. Bayt:
Barchadin ko‘zga pinhon bo‘ldingu jon ichra ayon,
Vah nihon deymu seni, yo‘qsa ayon deymu seni?!
Tajohuli orifona (donolar hayrati – bilib bilmaslikka solishi) usulida shakllangan bu bayt Navoiyning sohirona mushohada tarzidan, so‘z fasohatidan namunadir. Xayol ko‘zgusida jilolangan sho‘xu g‘amzakor mahbuba suvratini bir lahzaning ichida ham yashirin, ham oshkor ma’nolarda talqin qilish she’riy obrazga ajib tarovat baxsh etadi; o‘zgalar uchun «ko‘zga nihon», oshiq uchun «jon ichra ayon» bo‘lib ko‘rinish (birinchi misra ) – zohiriy va botiniy ma’no qirralari, ne ajabki, o‘zaro o‘rin almashganday, ta’bir joiz bo‘lsa, o‘rin talashayotganday taassurot qoldiradi: ularning qay biri suvrat (oshkor ayonlik alomati)ni, qay biri siyrat (yashirin-sirlilik alomati)ni bildiradi? Mohiyatda bu nisbatlar teng emasmi? Chunonchi: «jon ichra ayon» obrazi qanchalik sirli-sehrli! Zotan, ikkinchi misra o‘z mazmuni, ruhi bilan bu fikrni tasdiqlaganday bo‘ladi: oshiq mahbubini «nihon deyishga»ga ham, «ayon deyish»ga ham haqli (yoki bu jozib holdan o‘zicha hayron, ishtiboh ichida), illo, bu muqobil timsollar har biri sirliligi, jozibadorligi bilan zarifu oriflarning zavqiga, hayratiga sababchi bo‘ladi.
Boshqa bir xayyomona, rumiyona tug‘yon bilan bitilgan shohbayt:
Netib men nihon asrayin, ayting, oxir
Tilar bo‘lsa dardim xudo oshkoro?!
«Dardini pinhon asrash»ni umrning muborak matlabi, odamiylik va oshiqlik maslagi deb bilgan, bunday daxlsiz, sirli-mahram hislar dunyosini badiiy tadqiq qilish yo‘lida bir-biridan nuktadonu latif baytlar yaratgan shoir, bu gal anchayin kutilmagan tarzda, isyonkor ohangda taqdiri ilohiy bilan yuzma-yuz mubohasaga kirishadi. Hayot o‘z ziddiyatlari bilan ba’zan shunday sitamkor bir qiyofa oladiki, hatto sabru qanoatni, shikastalik va itoatni e’tiqod darajasiga ko‘targan vali siyrat (chin mutasavvif) shoirlar ham ixtiyor-beixtiyor ishtibohli, tug‘yonli holatlarni kechirib, o‘z ahvoli ruhiyatlarini hurfikr g‘oyalar, obrazlar tarzida ochiq ifodalaganlar. Navoiy ulug‘ salaflar yo‘lini tutib, «men» va «xudo», «nihon» va «oshkoro» tashbehlari orqali (tazod san’ati usulida) qanchalik sodda, ravon bo‘lsa, shunchalik purma’no va larzakor lavha-obraz yaratadi. Bu inson ko‘nglidagi pinhoniy tuyg‘ular ba’zan, zarurat taqozosiga ko‘ra, tashqi dunyo – real haqiqat bilan, aniqrog‘i, «xalq g‘ami», «el komi» bilan ruhiy aloqaga kirishishi mumkinligidan dalolat beradi...
Navoiy tabiatdagi azaliy jarayonlar – muvozanat, uyg‘unlik, butunlik, ranginlik, tinimsizlik kabi hodisotlar me’yori inson tafakkurida, xayolotida, hissiyotida – ruhiy dunyosida yanada nafisroq, ayni chog‘da sirliroq qirralarda namoyon bo‘lishini orzu qiladi va buni o‘zgacha lirik lavhalarda ifodalaydi. Shohbayt:
Xilvat – eldin yoshurun, xilvat aro tan yoshurun,
Tanda jon yanglig‘ seni jon ichra pinhon aylasam.
She’r badiiyati e’tibori bilan «yoshurun» – «pinhon» sinonimlari bayt mazmuni kabi nozik, nuktadon qirralari bilan ajralib turadi: xalq nazaridan doim chetda – e’tiborsiz, g‘arib oshiqning jismi pinhoniylikning birinchi zamini, garovi; mahbubaning o‘sha odamlar ko‘zidan g‘oyib oshiq jismidagi jon o‘rnida nihon tutilishi, hatto yor uchun fido bo‘lishga rozi o‘sha shaydoi jon ichida (demak, oshiqning qalbida, dilida, ruhida) uning go‘zal shaxsi – byetimsol siymosi avaylab, sir tutib saqlanishi kyerak. Shu tariqa, Navoiyning ishqiy e’tiqodicha, avvalo, tabiat qonunlari nuqtai nazaridan, ayniqsa, musulmon odamning mahbubi shunday mahramlik ehtiyoti va e’zozida bo‘lgani ma’qul va marg‘ubdir; qolaversa, «zamon ahli» – turli toifadagi yaxshi-yomon nazarida, xos-odob qonunlari oldida, hatto turli ta’na-malomatlardan o‘zini forig‘ tutish ma’nosida «pinhon aylash» g‘oyasi ham ma’naviy, ham estetik jihatdan go‘zal ekanligi shak-shubhasiz. Bu muhabbat taronalari orqali insonning o‘zligini, ruhiy pokligini, ko‘ngul nazokatini e’zozlash va ulug‘lashning ajoyib namunasidir.
Hayotda ham, ijodiyotda ham o‘zini, o‘zligini «taxayyul mulkining' sultoni» deb bilgan Navoiy o‘z qahramoni – oshiqning vasl muloqotlarini xayolan tasvirlar ekan, pinhoniylik nafaqat olamning boqiy sukunat va sirli-sehrlilik qonuni, mye’yori ekanini, ayni chog‘da bu inson shaxsining ruhan boyligi, ma’naviy go‘zalligi alomatlaridan bo‘lib qolishini istaydi. Shoirning qator g‘azallari shunday taassurot qoldiradi. Bayt:
Eldin andoq yoshurun istarmen ul xilvatnikim,
Ko‘nglim andin voqifu jonim xabardor o‘lmagay.
Bu gal oshiq o‘z mahbubi bilan xayolan uchrashgan xilvatdan, ne ajabki, uning ko‘ngli va joni ham ogoh bo‘lmasligini istaydi, ya’ni taqdiru tole’ xohishi bo‘lgan bunday tansiq daqiqalarda u o‘zligini unutishga, bu qadim dunyoning buyuk va sirli uyg‘unligiga qo‘shilib, singishib ketishga rozi. Albatta, bu hayotning muhabbat orqali his etiladigan shavqi-sururidan voz kechish degan so‘z emas. Aksincha, ulug‘ shoir bunday cheksiz pinhoniylikda borliqning inson aqli va qalbini lol qoldiradigan teranligini ko‘radi yoki u o‘sha boqiy va sehrli pinhoniylik bilan yakkama-yakkayu yuzma-yuz qolishni, hamdam va hamroz bo‘lishni, uning ruhiy sadolarini tinglashni, tinglaganlarini, oz bo‘lsa-da, uqib, anglab olishni istaydi. Albatta, bu satrlar zamirida nafaqat muhabbat olamiga xos sirli-mahram tuyg‘ular zuhur etadi, balki «davr ahli»ga nisbatan norizolik, tug‘yonli ijtimoiy dard ohanglari yashirin ekanligiga shubha yo‘q (chunonchi, «Eldin andoq yoshurun istarmen...» so‘zlarida bunga aniq ishora bor).